يكى از اختلافات مسلمانان در احكام عبادى، حكم مسح يا شستن پا در وضو است.ريشه
اين اختلاف پردامنه را بايد در تفاوت روايات جست وجو كرد، اما ترديدى نيست كه
قرآن بهترين داور در نزاع ميان روايات است و آيه وضو در سوره مائده حتى بنابر
قرائتهاى گوناگون آن بر حكم مسح پا دلالتى روشن دارد. از اين رو جمع كثيرى از
عالمان اهل سنت با پذيرش دلالت صريح قرآن به توجيه ضعيف فتاواى برخى از فقيهان
خويش پرداخته اند. پس دلالت روشن قرآن كريم، همراه با روايات فراوان اهل سنت كه
از وجوب مسح پا حكايت مى كند، به ضميمه فتاواى گروه فراوانى از صحابه و تابعين
براين حقيقت، و در نهايت، روايات روشن اهل بيت پيامبر(ع) در باره كيفيت وضوى آن
حضرت، ترديدى در رجحان قول به وجوب مسح پا در وضو باقى نمى گذارد.
آيه وضو، از محكمات
مسلمانان به پيروى از قرآن كريم اتفاق نظر دارند كه نماز، بدون طهارت، صحيح
نيست و طهارت مطلوب براى نماز، وضو، غسل و تيمم است. خداوند، سر تكليف انسانها
را به طهارت قبل از نماز، بيان كرده است: «ما يريد الله ليجعل عليكم من حرج و
لكن يريد ليطهركم((1))»، [خداوند نمى خواهد مشكلى براى شما ايجاد كند، بلكه مى
خواهد شما را پاك سازد].
چنان كه از ظاهر كتاب و سنت برمى آيد، وضو در تشريع اسلامى از اهميت بالايى
برخوردار است، پيامبر اكرم(ص) فرمود: «لاصلاة الا بطهور»،((2)) [نماز بدون
طهارت صحيح نيست] و در جاى ديگر فرمود: «الوضوء شطرالايمان»،((3))[وضو جزء
ايمان است].
حال كه جايگاه وضو در تشريع اسلامى چنين است، بر هر مسلمانى واجب است كه از
اجزا، شرايط، نواقض و مبطلات آن، كه كتب فقهى عهده دار بيان آنها هستند، آگاه
شود.
آنچه در اين مقاله بر آن تكيه مى كنيم، تبيين يكى از مسائل وضو است كه فقها در
باره آن اختلاف نظر دارند، يعنى حكم مسح يا شستن پا.
خداوند در قرآن به هنگام بيان وجوب وضو و كيفيت آن مى فرمايد:
«يا ايها الذين آمنوا اذا قمتم الى الصلاة فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الى المرافق
وامسحوا برؤوسكم و ارجلكم الى الكعبين و ان كنتم جنبا فاطهروا وان كنتم مرضى
اوعلى سفر او جاء احد منكم من الغائط او لامستم النساء فلم تجدوا ماء فتيمموا
صعيدا طيبا فامسحوا بوجوهكم و ايديكم منه ما يريد الله ليجعل عليكم من حرج ولكن
يريد ليطهركم و ليتم نعمته عليكم لعلكم تشكرون»((4))، [اى كسانى كه ايمان آورده
ايد! هنگامى كه به نماز مى ايستيد، صورت و دستها را تا آرنج بشوييد وسر و پاها
را تا برآمدگى جلو پا مسح كنيد و اگر جنب باشيد، غسل كنيد و اگر بيمار يامسافر
باشيد، يا يكى از شما قضاى حاجت كرده، يا با زنان تماس گرفته (آميزش جنسى كرده
ايد) و آب نيابيد، با خاك پاكى تيمم كنيد و از آن، بر صورت و دستها بكشيد.
خداوند نمى خواهد مشكلى براى شما ايجاد كند، بلكه مى خواهد شما راپاك سازد و
نعمتش را بر شما تمام كند، شايد شكر او را به جاى آوريد].
اين آيه يكى از آيات الاحكام است كه از آنها احكام شرعى عملى كه افعال مكلفان
رادر امور مربوط به زندگى دنيا و دينيشان تنظيم مى كند، استنباط مى شود. اين
گونه آيات، دلالت و تعابير آشكار و روشنى دارد، زيرا مخاطب اين آيات، مردمان با
ايمانى هستند كه مايلند رفتار خويش را طبق آيات قرآنى انجام دهند. از اين رو
اين آيات، از آيات مربوط به توحيد و معارف عقلى، بويژه مسائل مربوط به مبدا و
معادكه ديدگان انديشمندان متبحر را به خود جلب مى كند، متفاوت است. انسان اگر
دراين آيات و نظاير آنها كه مبين وظايف مسلمانان است، مانند آياتى كه وجوب
اقامه نماز در اوقات پنج گانه را بيان مى كند، تامل كند، درمى يابد اين گونه
آيات كه همه مؤمنان را مورد خطاب قرار مى دهد تا وظايف آنان را به هنگام اقامه
نماز ترسيم كند، از تعابير محكم و دلالت روشنى برخوردار است.
اين گونه خطابها بايد از هر گونه پيچيدگى و ابهام، تقديم و تاخير و تقدير كلمه
ياجمله اى عارى باشد تا عموم مسلمانان در هر سطحى كه هستند، اعم از عالمى كه به
دقايق قواعد عربى آشناست و غير عالم، از مضمون آن آگاه شوند. بنابراين هر كس
آيه مزبور را به گونه اى ديگر تفسير كند، از جايگاه آن بى خبر است، همچنان كه
اگركسى تلاش كند آن را در پرتو فتاواى فقهى فقها تفسير كند، از راه درستى وارد
نشده است.
جبرئيل امين اين آيه را بر قلب رسول اكرم (ص) نازل كرد و او آن را براى مؤمنان
تلاوت نمود و مؤمنان به روشنى و بدون هيچ گونه ترديد و ابهام و غموضى، وظيفه
خود را در مقابل آن دريافتند. تنها در دوره پيدايش اجتهادات و تضارب آرا غموض و
پيچيدگى در آن ايجاد شد.
بنابراين كسى كه اين آيه مبارك را با دقت بخواند، با قلب و زبان خود اعتراف مى
كند: بار خدايا منزهى تو! چه فصيح و بليغ است كلام تو. آنچه قبل از نماز بر هر
فرد مسلمانى واجب و لازم است، آشكار و بيان كردى، چرا كه در آغاز فرمودى:
«ياايها الذين آمنوا اذا قمتم الى الصلاة»، [اى كسانى كه ايمان آورده ايد
هنگامى كه به نماز مى ايستيد.] آن گاه در تبيين كيفيت وظيفه ما هنگام نماز، اين
دو امر را بيان فرمودى:
الف) «فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الى المرافق»، [صورت و دستها را تا آرنج
بشوييد].
ب) «وامسحوا برؤوسكم و ارجلكم الى الكعبين»،[و سرها و پاها را تا برآمدگى پامسح
كنيد].
منزهى تو! هيچ اجمال و ابهامى را در سخن و بيانت ننهادى و با توضيح اين فريضه و
بيان جزئيات آن، باب اختلاف و انحراف را بستى.
بارالها، منزهى تو! اگر كتاب عزيز تو حافظ و نگهبان ديگر كتب آسمانى است، پس به
يقين حافظ و نگهبان روايات رسيده از پيامبر اكرم (ص) نيز مى باشد، همچنان كه
فرمودى: «وانزلنا اليك الكتاب بالحق مصدقا لما بين يديه من الكتاب و مهيمنا
عليه»((5))، [و اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم، در حالى كه كتب پيشين
راتصديق مى كند و حافظ و نگهبان آنهاست]، در برخى از روايات به شستن پاها
امرشده و در برخى ديگر به مسح آنها. پس با روايات متناقضى كه از شخصيتى روايت
شده كه جز وحى را بازگو نمى كند و در سخنانش تناقضى يافت نمى شود، چه كنيم؟
خدايا، منزهى تو! براى ما راهى نيست جز اينكه به آنچه كتاب عزيز و قرآن مجيد
توندا داده است، تمسك كنيم. قرآن واقعيت اين فريضه را در طى دو جمله بيان مى
كندكه وضو از دو شستن تشكيل شده است:
«فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الى المرافق»،[صورت و دستها را تا آرنج بشوييد]
همچنان كه از دو مسح تشكيل شده است: «فامسحوا برؤوسكم و ارجلكم الى الكعبين»،
[سر و پاها را تا برآمدگى جلوى پا مسح كنيد]. «افغير الله ابتغى حكما وهو الذى
انزل اليكم الكتاب مفصلا»((6))،[با اين حال، آيا غير از خدا را به داورى طلبم؟
در حالى كه كتاب آسمانى را كه همه چيز در آن آمده، به سوى شما فرستاده است].
آغاز اختلاف
مسلمانان قبل از حكومت خليفه سوم، در مسئله وضو اتفاق نظر داشته، در موردمسح
پاها يا شستن آن، اختلاف نظر بارزى نداشتند، اما از رواياتى كه از عثمان دربيان
كيفيت وضو نقل شده، استفاده مى شود، آغاز اختلاف در اين زمينه در دوره خلافت
اين خليفه آغاز شده است. مسلم در صحيحش برخى از اين اخبار را نقل مى كند و ما
اينك به ذكر آنها مى پردازيم:
1. مسلم از حمران، يكى از موالى عثمان، نقل كرده است: براى عثمان بن عفان
مقدارى آب براى وضو آوردم و او وضو گرفت. آن گاه گفت: گروهى از مردم از رسول
خدا (ص) احاديثى نقل مى كنند كه نمى دانم چيست. آگاه باشيد من ديدم كه رسول خدا
(ص) مثل من وضو گرفت. سپس گفت: هركس چنين وضو بگيرد، همه گناهان گذشته اش
بخشوده مى شود و نماز و راه رفتنش تا مسجد، نافله محسوب مى شود.((7))
2. مسلم از ابى انس روايت كرده است: عثمان به آرامى وضو گرفت، آن گاه گفت:
آيانمى خواهيد كيفيت وضوى رسول خدا (ص) را به شما نشان دهم؟ سپس هر بخش از
اجزاى وضو را سه بار انجام داد.
قتيبه در روايتش افزوده است كه سفيان گفت: ابو نضر از ابى انس نقل كرده است كه
در اين هنگام نزد عثمان جمعى از اصحاب رسول خدا (ص) حضورداشتند.((8))
روايات ديگرى در بيان كيفيت وضوى رسول خدا (ص) به نقل از عثمان وجود داردكه
مسلم آنها را ذكر نكرده است، اما ديگران آورده اند. تمامى آنها اشاره دارند كه
اختلاف نظر در زمينه كيفيت وضوى پيامبر اكرم(ص) در دوره خلافت عثمان روى داده
است. اما اينكه سبب اختلاف چه بوده است، در ادامه به بيان آن خواهيم پرداخت.
قرآن، تنها مرجع و حافظ به هنگام اختلاف روايات است. قرآن بر ديگر كتب آسمانى،
اشراف دارد و معيار حق و باطل آنهاست.
آنچه در كتب آسمانى وجوددارد، چنانچه با قرآن مخالفت نداشته باشد، اخذ مى شود،
و گرنه بايد آن را رد كرد.بنابراين وقتى جايگاه قرآن نسبت به ديگر كتب آسمانى
چنين است، جايگاه آن نسبت به رواياتى كه از پيامبر اكرم (ص) نقل شده نيز چنين
است، يعنى قرآن بر آنها اشراف دارد و چنانچه روايتى (در صورت صحت سند) با آن
مخالفت نداشته باشد، اخذ مى شود، و گرنه پذيرفته نمى شود.
البته معناى سخن اين نيست كه بايد سنت را از شريعت حذف و به قرآن اكتفا
كرد،بلكه سنت، يعنى رواياتى كه از پيامبر اكرم (ص) نقل شده است، چنانچه با
سندقطعى مسلمانان (قرآن) در تضاد نباشد، پس از قرآن، دومين حجت مسلمانان است.
بنابراين اگر قرآن در زمينه مسح يا شستن، حكمى داشته باشد، اخبارى كه بر خلاف
آن حكم باشند، چه ارزشى دارند؟ البته اگر امكان جمع بين قرآن و اخبار وجودداشته
باشد، مثلا «اخبارى كه در اين باب وارد شده، مربوط به دوره اى خاص بوده، آن گاه
قرآن آنها را نسخ كرده است» اين كار را مى كنيم. اما اگر امكان جمع وجودنداشته
باشد، بايد آن روايات را به كنار نهاد.
فخر رازى مى گويد: «پيامبر (ص) فرموده است: اگر حديثى براى شما نقل شد، آن رابر
كتاب خدا عرضه كنيد، چنانچه با آن موافق بود، آن را قبول كنيد، و گرنه آن را رد
كنيد».((9))
سوره مائده، آخرين سوره نازل شده
به طور قطع مائده آخرين سوره اى است كه بر پيامبر اكرم (ص) نازل شده است و درآن
آيه منسوخى وجود ندارد. احمد بن حنبل در مسند، ابو عبيد در فضائل، نحاس در
ناسخ، نسائى، ابن منذر، حاكم و ابن مردويه در كتبشان و بيهقى در سنن خويش
ازجبير بن نفير نقل كرده اند:
حج به جاى آوردم، آن گاه بر عايشه واردشدم. به من گفت: اى جبير، مائده مى
خوانى؟ گفتم: بله، گفت: مائده آخرين سوره اى است كه نازل شده است. بنابراين
آنچه را كه در اين سوره حلال يافتيد، حلال است و آنچه را در آن حرام يافتيد،
حرام بدانيد.
ابو عبيد از ضمرة بن حبيب و عطية بن قيس نقل كرده است:
رسول خدا(ص) فرمود: مائده از نظر نزول، آخرين سوره از سوره هاى قرآن است.پس
حلال آن را حلال و حرام آن را حرام شماريد.
فريابى و ابوعبيد و عبد بن حميد و ابن منذر و ابوالشيخ از ابى ميسره نقل كرده
اند:
در سوره مائده هجده فريضه است كه در هيچ يك از سوره هاى قرآنى نيست و آيه
منسوخى در آن وجود ندارد و يكى از آيات اين سوره، آيه «و اذا قمتم الى الصلاة
فاغسلوا.» است.
ابو داود و نحاس در الناسخ از ابى ميسره عمروبن شرحبيل نقل كرده اند:
«از سوره مائده آيه اى نسخ شده است».
عبدبن حميد مى گويد: «به حسن گفتم: آيا از سوره مائده چيزى نسخ شده است؟ گفت:
نه».((10))
همه اين روايات نشان مى دهد كه مائده آخرين سوره اى است كه نازل شده، بنابراين
چاره اى جز عمل طبق آيات آن وجود ندارد و هيچ آيه اى از آن نسخ نشده است.
روايات بسيارى از امامان عليهم السلام وجود دارد كه نشان مى دهد مائده آخرين
سوره اى است كه نازل شده و آيه اى از آن نسخ نشده است.
محمد بن مسعود عياشى سمرقندى با سند خود از امام على (ع)نقل كرده است:
برخى آيات قرآن با برخى آيات ديگر نسخ مى شود و اينكه كدام آيه، آخرين آيه است،
بايد آن را از فرمايش رسول خدا (ص) به دست آورد. آخرين سوره اى كه برحضرت نازل
شد، سوره مائده است كه قبل از خودش را نسخ كرد و چيزى آن رانسخ نكرد.((11))
شيخ طوسى با سند خود از امام صادق و امام باقر(ع) و آن دو از اميرالمؤمنين
على(ع) نقل كرده اند كه در طى حديثى طولانى فرموده است: قرآن حكم مسح روى كفشها
را نسخ كرده است. همانا سوره مائده [كه در آن به مسح بر پاها امر شده] دو ماه
قبل از رحلت پيامبر (ص) نازل شده است.»((12)) با توجه به مطالب گذشته، روايات
مخالف با قرآن را بايد بر منسوخ بودنشان به واسطه قرآن، حمل كرد و يا بايد آنها
را به كنار نهاد.
ريشه اختلاف
حال كه دانسته شد آغاز اختلاف در زمينه مسح يا شستن پاها در دوره خلافت خليفه
سوم بوده است، اينك اين پرسش مطرح مى شود كه چه چيزى سبب شد حدودبيست سال پس از
رحلت رسول اكرم (ص) در اين زمينه اختلاف ايجاد شود؟ در پاسخ به اين پرسش
احتمالاتى وجود دارد كه آنها را ذكر مى كنيم:
1. اختلاف قرائت
ممكن است تصور شود ريشه اختلاف در آن دوره، اختلاف قرائت بوده است، به اين معنا
كه قراء در اعراب كلمه «ارجلكم» در آيه «فامسحوا برؤوسكم و ارجلكم» اختلاف
داشتند. گروهى كلمه «ارجلكم» را عطف بر «برؤوسكم» گرفتند و در نتيجه آن را
«ارجلكم» به كسر «لام» قرائت كردند كه مطابق اين قرائت، مسح بر پاها واجب مى
شود. اما گروهى كلمه «ارجلكم» را عطف بر «وجوهكم» در جمله «فاغسلوا وجوهكم و
ايديكم» قلمداد كردند و در نتيجه آن را «ارجلكم» به فتح «لام» قرائت كردند كه
مطابق اين قرائت، شستن پاها واجب مى شود.
اما اين احتمال قطعا باطل است، زيرا اگر يك عرب اصيل آيه مزبور را بدون هر گونه
پيش داورى بخواند، به جز عطف «ارجلكم» بر «برؤوسكم» به چيز ديگرى راضى نخواهد
شد، خواه كلمه «ارجلكم» را با جر بخواند يا با نصب، هرگز به فكرش نمى رسد كه
اين كلمه بر «وجوهكم» عطف شده باشد تا در نتيجه، منشا اختلاف درمسح يا شستن
پاها باشد.
بنابراين اگر كسى خواهان تفسير آيه و فهم مدلول آن باشد، كافى است خودش را
درعصر نزول آيه قرار دهد و در نظر بگيرد اين كلام خدا را از دهان رسول خدا (ص)
يااصحابش مى شنود. در اين صورت، آنچه از آن مى فهمد بين خود و خدايش حجت خواهد
بود و قطعا به احتمالات و وجوهى كه پس از آن ظاهر مى شود، اعتمادنخواهد كرد.
اگر اين آيه را بر يك عرب كه دور از فضاى مباحث فقهى و اختلافاتى كه ميان
مسلمانان در كيفيت وضو وجود دارد، عرضه كنيم و از او بخواهيم آنچه را از آيه مى
فهمد براى ما بيان كند، به روشنى و بدون اينكه فكر كند كه آيا «ارجلكم» عطف بر
«رؤوسكم»است يا بر «وجوهكم» خواهد گفت: وضو مشتمل بر دو شستن و دومسح است. او
درك مى كند كه آيه شريفه از دو جمله تشكيل شده و در هريك از آنهابه حكمى تصريح
گرديده است:
در جمله نخست، يعنى «فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الى المرافق» ابتدا حكم شستن
«وجوه» آمده، آن گاه «ايدى» بر آن عطف شده است. بنابراين حكم «ايدى» به دليل
عطف بر «وجوه»، حكم «وجوه» را دارد.
در جمله دوم، يعنى «وامسحوا برؤوسكم و ارجلكم الى الكعبين» ابتدا حكم مسح
«رؤوس» مطرح شده، آن گاه «ارجل» بر آن عطف شده است. بنابراين حكم «ارجل»به دليل
عطف شدن بر «رؤوس» حكم «رؤوس» را دارد. واو عطف كه ميان «رؤوسكم»و «ارجلكم»
آمده، نشان دهنده اين است كه حكم پس از واو با حكم قبل از آن، يكى است و هيچ
عرب اصيلى بين حكم «رؤوس» و حكم «ارجل» تفاوت قائل نمى شود،بلكه آن را مخالف
ظاهر آيه مى داند.
2. تمسك به روايات منسوخ شستن پاها
از برخى روايات استفاده مى شود كه شستن پاها به هنگام وضو به جاى مسح، سنت بوده
و پيامبر (ص) در بخشى از عمرشان به آن دستور داده اند. اما وقتى سوره مائده
نازل شد كه در آن آيه وضو و دستور مسح پاها به جاى شستن آنها وجود دارد، سنت
قبلى نسخ شده و وظيفه اين مى شود كه در وضو پس از شستن دستها، سر و پاها مسح
شود. پس از گذشت زمانى، برخى كه ناسخ و منسوخ را نمى شناخته اند، به سنتى كه
نسخ شده عمل مى كنند و همين موجب اختلاف بين مسلمانان مى شود. غافل از اينكه پس
از نزول قرآن، كه حاوى سوره مائده، يعنى آخرين سوره اى كه برپيامبر(ص) نازل شد،
وظيفه مسلمانان عمل به قرآن ناسخ است.
ابن جرير از انس روايت مى كند: «قرآن به مسح پاها به هنگام وضو حكم كرد، درحالى
كه سنت، شستن [پاها] بود».((13)) منظور از سنت، عمل پيامبر (ص) قبل از نزول آيه
قرآن در اين زمينه مى باشد. بديهى است كه قرآن، حاكم و ناسخ سنت است.
ابن عباس مى گويد: «مردم در وضو پاى خود را مى شويند در حالى كه در قرآن چيزى
را جز مسح پاها نمى يابم».((14)) بين رواياتى كه حاكى از عمل پيامبر (ص) در
شستن پاها و ظهور آيه در لزوم مسح است، مى توانيم اين گونه جمع كنيم و بگوييم
شستن پاها قبل از نزول آيه وضو بوده است. نظير اين مطلب را در باره مسح بر
كفشها (به هنگام سفر) هم مشاهده مى كنيم، زيرا حاتم بن اسماعيل از جعفر بن محمد
و وى از پدرش و او از على(ع)روايت كرده است: «قرآن حكم مسح روى كفشها را نسخ
كرده است».((15))
عكرمه از ابن عباس روايت كرده است: آيه وضو پس از مسئله مسح روى كفش نازل شده و
معناى كلام اين است كه اگر چه از پيامبر (ص) در دوره اى دستور مسح روى كفش صادر
شده بود، ولى قرآن خلاف آن را آورده و آن را نسخ كرده و فرموده است: «وامسحوا
برؤوسكم و ارجلكم»، يعنى برپوست پا مسح كنيد، نه بر كفش وجوراب.((16))
3. ترويج شستن پا از جانب قدرت حاكم
حاكمان اصرار داشته اند كه پاها به جاى مسح، شسته شود و به خاطر كثيف بودن كف
پاها مردم را بر اين كار مجبور مى كرده اند. از آنجا كه بسيارى از مردم، پا
برهنه بوده اند، آن را مى پذيرفته اند. برخى از مطالبى كه در متون آمده است اين
احتمال راتاييد مى كند،
از جمله: ابن جرير از حميد روايت كرده است كه گفت: موسى بن انس كه ما نزد او
بوديم، گفت: اى ابا حمزه! حجاج در اهواز براى ما كه با او بوديم خطبه اى ايراد
كرد و در طى آن از وضو ياد كرد. آن گاه گفت: «اغسلوا وجوهكم و ايدكم و امسحوا
برؤوسكم و ارجلكم» و هيچ جاى انسان كثيف تر ازپاهايش نيست، پس زير و رو و پاشنه
آنها را بشوييد!
انس گفت: خدا راست گفت و حجاج دروغ گفت. خداوند فرموده است: سرها و پاهارا مسح
كنيد، موسى بن انس گفت: چنين بود كه هر گاه انس مى خواست پاهايش رامسح كند،
آنها را تر مى كرد.((17))
ـ ازجمله مواردى كه نشان مى دهد دستگاههاى تبليغاتى رسمى هيئت حاكم، شستن پاها
را تاييد كرده و كسانى را كه به مسح معتقد بوده اند، مؤاخذه مى كرده اند((18))،
روايتى است كه احمد بن حنبل با سند خويش از ابى مالك اشعرى نقل كرده كه روزى او
به قومش مى گويد:
جمع شويد تا براى شما نمازى آن گونه كه رسول خدا (ص) خوانده است، بخوانم، چون
جمع شدند، گفت: آيا ميان شما غريبه اى هست؟ گفتند نه مگر خواهر زاده اى از ما.
گفت: خواهر زاده هر قومى، از آن گروه است. آن گاه درخواست كرد كاسه آبى
بياورند. وقتى آوردند، وضو گرفت، به اين شكل كه نخست مضمضه و استنشاق كرد، آن
گاه صورت و دستها را هر كدام سه بار شست و بر سر و روى دو پا مسح كرد و آن گاه
نماز خواند.((19))
اينها احتمالاتى بود كه مى توان با آنها شستن پا به جاى مسح را توجيه كرد، با
آنكه قرآن بر مسح دلالت دارد. از ميان اين سه احتمال، احتمال دوم و پس از آن،
احتمال سوم به واقع نزديك تر است.
عامل نحوى در كلمه «ارجلكم»
آيه وضو تنها دليل محكمى است كه بر وجوب وضو و كيفيت آن دلالت دارد. اين آيه،
ةبه روشنى بيان مى كند كه وظيفه نمازگزار قبل از نماز چيست. مقتضاى حال اين است
كه اين آيه از نشانه هاى آشكار و دلالت محكمى برخوردار بوده و هيچ گونه اجمال و
ابهامى نداشته باشد. خداوند سبحان در اين آيه مى فرمايد: «يا ايها الذين آمنوا
اذا قمتم الى الصلاة، فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الى المرافق، وامسحوابرؤوسكم و
ارجلكم الى الكعبين».
اينكه آيا در وضو بايد پاها را شست يا آنها را مسح كرد، به تشخيص عاملى كه
دركلمه «ارجلكم» عمل كرده است، بستگى دارد. توضيح اين كه در آيه مبارك دو عامل
و دو فعل وجود دارد كه در ابتدا به نظر مى رسد هر يك بتواند عامل نحوى كلمه
«ارجلكم» باشد. اما بحث در اين است كه ذوق عربى كدام يك را عامل اين كلمه مى
داند؟ آن دو عامل: «فاغسلوا» و «وامسحوا» است. اگر بگوييم عامل نحوى «ارجلكم»
«فاغسلوا» است، شستن پاها واجب مى شود، اما اگر بگوييم عامل،«امسحوا» است، مسح
پاها واجب مى شود. بنابراين ملاك وجوب مسح يا غسل، درگرو تعيين عامل كلمه
«ارجلكم» است.
بدون شك با قطع نظر از هر گونه پيش داورى و عمل متداول بين مسلمانان، دقت درآيه
شريفه، عامل دوم را اثبات مى كند، يعنى «فامسحوا» عامل «ارجلكم» است، نه
«فاغسلوا» كه دورتر است. به عبارت ديگر، «ارجلكم» عطف بر كلمه نزديك تر، يعنى
«رؤوسكم» است، نه عطف بر كلمه دورتر كه «وجوهكم» باشد. اين مطلب را با مثالى
توضيح مى دهيم:
اگر بشنويم كه كسى مى گويد: «احب زيدا و عمروا و مررت بخالد و بكر» و اعراب نصب
يا جر بكر را ظاهر نكند، در اين صورت مى گوييم بكر بر خالد عطف است وعامل نحوى
آن، فعل دوم يعنى «مررت» است و عطف بر «عمرو» نيست تا عامل نحوى آن فعل نخست
يعنى «احب» باشد.
علماى ادبيات عرب گفته اند اصل اين است كه كلمه بر كلمه اى كه نزديك تر است عطف
شود و عدول از اين اصل نيازمند وجود قرينه اى در كلام است، و گرنه موجب مى شود
مراد واقعى متكلم فهميده نشود، مثلا وقتى رئيس به خادم خود مى گويد:«اكرم زيدا
و عمروا و اضرب بكرا و خالدا» خادم بين اين دو جمله تفاوت مى گذارد ومى فهمد
عمروا بر زيدا و خالدا بر بكرا عطف است و احتمال ديگرى به خاطرش خطور نمى كند.
فخر رازى در اين زمينه مى گويد:
مى تواند عامل نصب در كلمه «ارجلكم»، جمله «وامسحوا» باشد و مى تواند فعل
«فاغسلوا» باشد. اما هر گاه در باره يك معمول، دو عامل وجود داشته باشد، اعمال
عامل نزديك تر اولويت دارد. بنابراين واجب است عامل نصب در كلمه «ارجلكم»،جمله
«وامسحوا» باشد. با توجه به اين توضيحات، كلمه «ارجلكم» منصوب بوده، درنتيجه
مسح پاها واجب است.((20))
حال كه چنين است و خروج از قواعد ادبى در مثالهاى عرفى جايز نيست، پس درباره
كلام خداوند رعايت اين قاعده سزاوارتر است.
بنابراين اگر آيه وضو به يك عرب اصيل كه خود را از تعصبات مذهبى رها كرده باشد،
عرضه شده، از او در باره دلالت آيه سؤال شود، پاسخ خواهد داد: اعضايى وجود دارد
كه بايد آنها را به هنگام وضو شست كه صورت و دستهاست، اعضايى هم وجود دارد كه
بايد آنها را مسح كرد كه سر و پاهاست. او براساس قواعد ادبيات عرب، ترديدى به
خود راه نمى دهد كه عامل نحوى در «رؤوسكم» و «ارجلكم» يك چيز است، يعنى
«فامسحوا» و هرگز به ذهنش خطور نمى كند كه بين «رؤوسكم» و«ارجلكم» از اين جهت
تفاوتى قائل شود، به اين صورت كه عامل «رؤوسكم» جمله «فامسحوا» باشد و عامل
«ارجلكم» جمله «فاغسلوا».
هر گاه دلالت آيه بر مسح يا شستن پاها روشن باشد، به چيز ديگرى نياز
نداريم.رواياتى كه موافق دلالت آيه است بر مضمون آن تاكيد مى كند و رواياتى كه
مخالف آن است، بايد به نحوى توجيه شود و بهترين راه اين است كه بگوييم به واسطه
آيه فوق نسخ شده است.
دو گونه قرائت و دلالت آيه بر مسح پاها
از نظر ما اختلاف قراء در كلمه «ارجلكم» كه گروهى آن را با نصب خوانده اند
وگروهى ديگر با جر، در دلالت آيه بر وجوب مسح تاثيرى نمى گذارد. توضيح اينكه
نافع و ابن عامر و عاصم (البته بنا بر روايت حفص از او) «ارجلكم» را به نصب
قرائت كرده اند و اين، قرائت معروفى است كه قرآنهاى متداول مطابق آن است.
ابن كثير، حمزه، ابو عمرو و عاصم (البته به روايت ابى بكر از او) آن كلمه را به
جر قرائت كرده اند.
به اعتقاد ما هر دو قرائت ياد شده، بدون اينكه ترديدى وجود داشته باشد، بر قول
به وجوب مسح، منطبق است، زيرا قرائت جر قوى ترين شاهد است بر اينكه كلمه
«ارجلكم» بر كلمه «برؤوسكم» عطف شده است، زيرا دليلى براى قرائت جر جزاينكه به
كلمه «برؤوسكم» عطف شده باشد، وجود ندارد. در اين صورت بدون شك، پاها را بايد
مسح كرد. دليل قرائت نصب اين است كه اين كلمه بر محل «برؤوسكم» كه به دليل
مفعول بودن، منصوب است، عطف شده است. عطف بر محل يك كلمه،در زبان عربى متداول
است و مواردى از اين قبيل در قرآن كريم وجود دارد.
اما خداوند در قرآن، فرموده است: «ان الله بري ء من المشركين ورسوله»((21)) كه
قرائت كلمه «رسوله» به ضم، قرائتى معروف و متداول است و دليلى براى رفع آن جز
اينكه عطف بر محل اسم ان، يعنى لفظ جلاله در عبارت «ان الله» باشد، وجود ندارد،
زيرا «الله» مبتداست.
اما در كتب عربى عطف بر محل، در موارد زيادى آمده است، به طورى كه ابن هشام
براى اين مسئله باب خاصى تنظيم كرده و شرايط آن را بيان نموده است. در
اشعارعربى نيز نمونه عطف بر محل، بسيار است، براى مثال شاعر گفته است:
معاوى اننا بشر فاسجح فلسنا بالجبال ولا الحديدا
در اين شعر كلمه منصوب «الحديدا» بر محل «الجبال» عطف شده است، زيرا «بالجبال»
خبر «ليس» است.
از آنچه گذشت اين نتيجه به دست مى آيد كه اختلاف قرائت در كلمه «ارجلكم» تاثيرى
در تعين وجوب مسح ندارد. اين دو قرائت را بنابر قولى كه شستن پاها راواجب مى
داند، بررسى خواهيم كرد.
از طرف ديگر گروهى از علماى نامدار اهل سنت تصريح كرده اند كه آيه فوق بروجوب
مسح دلالت دارد. اينان گفته اند كلمه «ارجلكم» بر عامل نزديك تر عطف شده است،
نه بر عامل دورتر، يعنى عاملى كه در كلمه «ارجلكم» اثر كرده،«فامسحوا» است، نه
غير آن. اينك سخنان برخى از آنها را ذكر مى كنيم:
1. ابن حزم گفته است:
اما ديدگاه ما در باره پاها اين است كه قرآن مسح را واجب كرده است.
خداوندفرموده است: «و امسحوا برؤوسكم و ارجلكم». كلمه «ارجلكم»را چه مجرور
بخوانيم و چه مفتوح، در هر صورت بر «رؤوس» عطف شده است، يعنى اگر مجروربخوانيم،
بر لفظ «رؤوس» عطف شده و اگر منصوب بخوانيم، بر محل «رؤوس» عطف شده است و غير
اين جايز نيست.((22))
2. فخر رازى گفته است:
مقتضاى مجرور خواندن كلمه «ارجلكم» اين است كه بر «رؤوس» عطف شده باشد.در اين
صورت، پاها را بايد همچون سر، مسح كرد. اما در صورت قرائت نصب، علماگفته اند كه
مسح واجب است، زيرا كلمه «برؤوسكم» در جمله «وامسحوا برؤوسكم» در محل نصب است،
اما ظاهرا به وسيله «باء» مجرور شده است. بنابراين اگر«ارجلكم» بر «رؤوسكم» عطف
شده باشد، مى توان آن را بنابر عطف بودن بر محل «رؤوسكم» منصوب خواند و مى توان
آن را بنابر عطف بودن بر ظاهر «رؤوسكم» مجرور خواند. اين كلام، نظر مشهور
نحويان است.((23))
3. شيخ سندى حنفى پس از بيان اعتقاد جزمى خود بر اينكه ظاهر قرآن [وجوب] مسح
پاهاست، مى گويد:
ظاهر قرآن مسح را مى رساند، زيرا ظاهر آن قرائت جر است و قرائت نصب درصورتى است
كه بر محل عطف كنيم((24)).
به نظر مى رسد همين مقدار از نقل آراى صاحب نظران اهل سنت، در بيان اين حقيقت
كه هر دو قرائت، بدون هيچ گونه ترديدى تنها بر مسح منطبق است و آن راتاييد مى
كند، كافى باشد.
شستن پاها با توجه به قرائت نصب و جر
گذشت كه اختلاف قرائت در كلمه «ارجلكم»، در اعتقاد به مسح پاها تاثيرى ندارد.به
عبارت ديگر، نصب كلمه «ارجلكم» و هم جر آن، عقيده وجوب مسح را تاييدمى كند.
عامل كلمه «ارجلكم» جمله «فامسحوا» است و كلمه «ارجلكم» بر لفظ يامحل «برؤوسكم»
عطف شده است.
اما سخن در امكان انطباق اعتقاد به شستن پاها بر اين دو قرائت معروف و ميزان
هماهنگى آن با قواعد عربى است. طى اين بحث، روشن خواهيم ساخت كه اسنادشستن پاها
به آيه، نقض آشكار قواعد عربى است.
شستن پاها با توجه به قرائت نصب
اگر قائل شويم كه آيه وضو بر شستن پاها دلالت دارد، به ناچار بايد عامل نصب
كلمه «ارجلكم» جمله «فاغسلوا» باشد و كلمه «ارجلكم» بر «وجوهكم» عطف شده
باشد.لازمه اين كلام آن است كه بين معطوف، يعنى «ارجلكم» و معطوف عليه، يعنى
«وجوهكم» جمله اى كه به اين دو كلمه ربطى ندارد، يعنى «و امسحوا برؤوسكم»،
فاصله شده باشد، در حالى كه نبايد حتى يك كلمه بى ربط بين «معطوف» و«معطوف
عليه» فاصله اندازد، چه رسد به يك جمله بى ربط. در كلام عرب فصيح شنيده نشده كه
كسى بگويد: «ضربت زيدا و مررت ببكر و عمروا» كه كلمه «عمروا» بر«زيدا» عطف شده
باشد.
ابن حزم گفته است:
عطف كلمه «ارجلكم» بر كلمه «وجوهكم» جايز نيست، زيرا درست نيست كه بين «معطوف»
و «معطوف عليه» يك جمله استينافى قرار گيرد((25)).
ابوحيان گفته است:
صحت اين اعتقاد كه قرائت نصب در «ارجلكم» به دليل عطف بودن آن بر«وجوهكم» است،
بعيد مى نمايد، زيرا در اين صورت بين دو كلمه كه به هم عطف شده اند، جمله اى
انشايى (يعنى وامسحوا برؤوسكم) فاصله مى افتد.((26))
شيخ حلبى در تفسير آيه وضو گفته است:
نصب كلمه «ارجلكم» بنابر عطف شدن آن بر محل است و جر آن بنابر عطف شدن آن بر
لفظ و نصب آن بنابر عطف شدن بر كلمه «وجوهكم» جايز نيست، زيرا در اين صورت بين
«معطوف» و «معطوف عليه» جمله اى بيگانه كه «وامسحوا برؤوسكم» باشد، فاصله مى
افتد، در حالى كه اصل اين است كه بين آن دو حتى يك كلمه فاصله نيندازد، چه رسد
به يك جمله. و در كلمات عرب فصيح شنيده نشده كسى بگويد: «ضربت زيدا و مررت ببكر
و عمروا» كه عمروا بر زيدا عطف شده باشد.((27))
شيخ سندى گفته است:
توجيه قرائت نصب كلمه «ارجلكم» به عطف بودن آن بر محل كلمه «رؤوسكم» به صواب
نزديك تر است، زيرا عطف به محل، شايع است. همچنين در اين توجيه مشكل فاصله
افتادن بين معطوف و معطوف عليه با يك جمله بيگانه وجود ندارد. بنابراين ظهور
قرآن در مسح است.((28))
سخنان ديگرى هم از اديبان و مفسران وجود دارد كه تصريح مى كند قرائت نصب
وبرداشت وجوب شستن پاها از آيه، متوقف بر اين است كه مرتكب نقض يك قاعده نحوى
شويم و ميان معطوف و معطوف عليه با يك جمله بيگانه فاصله بيندازيم.
شستن پاها با توجه به قرائت جر
قائلان به وجوب شستن پاها در وضو، قرائت نصب را به گونه اى توجيه كرده اند كه
ضعف و ناهماهنگى آن با قواعد عربى آشكار است. آنان وقتى متوجه شدند قرائت جر بر
مسح دلالت دارد، نه بر شستن، در توجيه و تطبيق قرائت جر با اعتقادشان به وجوب
شستن، در ماندند. از اين رو، كوشيدند تا توجيهى براى قول به شستن پاها باتوجه
به قرائت جر بيابند، اما توجيهى نيافتند جز «اعراب جر به سبب مجاورت». كلمه
«ارجلكم» به سبب اينكه به كلمه «وجوهكم» عطف شده، منصوب است، اماچون در جوار
كلمه اى مجرور، يعنى «برؤوسكم» قرار گرفته، اعراب جر را از آن كسب مى كند، كه
از آن به «جر به سبب مجاورت» تعبير مى شود و به اين معناست كه كلمه اى اعراب
طبيعى خود را از دست بدهد و اعراب كلمه مجاور را بگيرد.مى گويند در مثل آمده
است: «حُجْرُ ضَبٍّ خَرْبٍ» [سوراخ سوسمار خراب است]، كلمه «خربٍ» چون خبر
«حُجر» است بايد مرفوع باشد، اما چون در كنار كلمه مجرور«ضَبٍّ» قرار گرفته، از
آن كسب جر كرده و مجرور شده است.
از آنجا كه «جر به سبب مجاورت» در كلمات فصيح عرب وجود ندارد و بر فرض وجود آن،
داراى شرايطى است كه در مورد بحث، آن شرايط، موجود نيست، فصل بعدى را به بيان
اين موضوع اختصاص مى دهيم.
صحت و شروط «جر به سبب مجاورت»
از آنجا كه قائلان به لزوم شستن پاها در وضو، قرائت جر كلمه «ارجلكم» را
باهمجوارى آن با كلمه «برؤوسكم» توجيه مى كنند، مناسب است در اينجا سخنان ادباى
نامدار را نقل كنيم تا ميزان صحت اعراب جر به سبب همجوارى و بر فرض صحت آن،
شرايط انجام آن معلوم شود.
1. زجاج گفته است:
ممكن است گفته شود كلمه «ارجلكم» به دليل همجوارى با كلمه اى مجرور، مجرورشده
است، مانند كلام كسى كه بگويد: «حُجر ضبٍّ خربٍ» كه كلمه «خَربٍ» خبر «حجر» است
و قاعدتا بايد مرفوع باشد، ولى به واسطه همجوارى با «ضبٍّ» مجرور شده است. اما
اين ديدگاه صحيح نيست، زيرا اهل زبان عربى اتفاق نظر دارند كه اعراب يك كلمه به
سبب همجوارى با كلمه ديگر، شاذ و نادر است. بنابراين حمل آيه قرآن بر چنين
اعراب نادرى، در غير صورت ضرورت، جايز نيست.((29))
2. علاء الدين بغدادى در تفسيرش موسوم به الخازن مى گويد: برخى كسره لام را در
«ارجلكم» به دليل مجاورت با لفظ قبلى دانسته و حكم لفظ قبلى را به اين لفظ تسرى
نداده اند. اينان براى اين سخن به قول عرب استناد كرده كه مى گويند: «حُجر ضبٍّ
خربٍ» و گفته اند كلمه «خرب» صفت «حُجر» است، نه صفت «ضبّ» و اعراب جر آن به
سبب مجاورت با كلمه «ضبٍّ» است. اين سخن به دو دليل صحيح نيست:
أ) موارد اعراب جر به سبب مجاورت را يا بايد به ضرورت شعرى حمل كرد و يابايد
اعمال آن را در مواردى كه احتمال اشتباه نمى رود، مجاز دانست. در مثال مذكور،
معلوم است كه كلمه «خرب» صفت «ضبٍّ» نيست، بلكه صفت «حُجر» است.
ب) اعراب جر به سبب مجاورت، در صورتى است كه واو عطف ميان دو كلمه نباشد. اما
در صورت وجود واو عطف، عرب آن را اعمال نمى كند.((30))
3. سيرافى و ابن جنى، اعراب جر به سبب مجاورت را انكار كرده اند و اعراب جر
دركلمه «خرب» را چنين تاويل كرده اند كه اين كلمه، صفت «ضبّ» است. براى آگاهى
ازجزئيات ديدگاه اين دو اديب، به كتاب مغنى اللبيب مراجعه شود.((31))
4. ابن هشام گفته است:
اعراب جر به سبب مجاورت، در عطف نسق جارى نمى شود، زيرا حرف عطف، مجاورت دو
كلمه را از بين مى برد.((32))
از سخنانى كه به طور مختصر نقل كرديم، نتيجه مى گيريم:
أولا، اعراب جر به سبب مجاورت، در كلام فصيح استعمال نشده است.
ثانيا، اعراب جر به سبب مجاورت در صورت استعمال در كلام فصيح، يا به جهت ضرورت
شعر است و يا به اين جهت است كه طبع انسان، مشابهت را بين دو لفظ ى كه كنار هم
هستند، مى طلبد اما هيچ يك از اين دو جهت در اين آيه وضو وجود ندارد، يعنى نه
ضرورت شعرى وجود دارد و نه طبع انسان قبول مى كند كلمه «ارجلكم» اعراب اصلى خود
را از دست بدهد و اعراب جر بگيرد.
ثالثا، جر به سبب مجاورت، در صورتى جايز است كه احتمال اشتباه وجود نداشته
باشد. همان طور كه در مثال معروف بود، زيرا كلمه «خرب» حتى اگر مجرور باشد،صفت
«حجر» است، نه صفت «ضب» اما در آيه چنين نيست، زيرا قرائت جر موجب اشتباه مى
شود، به اين معنا كه اگر در واقع شستن پاها لازم باشد، اعراب جر كلمه «ارجلكم»
به سبب مجاورت با كلمه «روسكم» اين توهم را در انسان ايجاد مى كند كه كلمه
«ارجلكم» بر «روسكم» عطف شده و حكم پاها همچون سر، مسح است، نه شستن، زيرا
مخاطب متوجه نمى شود جر كلمه «ارجلكم» به سبب مجاورت است،نه به سبب عطف بر
«رؤسكم». بنابراين دليلى ندارد كه اين نوع از جر را كه ظاهر آن بامراد گوينده
در تضاد است، اعمال كنيم.
رابعا، اعراب جر به سبب مجاورت، تنها در وصف و بدل و امثال اين دو ثابت شده
است، نه در معطوف.
از بحث مفصل گذشته آشكار شد كه قول به لزوم مسح، به راحتى و بدون هيچ گونه
تاويل، با هر دو قرائت، انطباق دارد، اما قول به لزوم شستن چنين نيست، زيرا اين
قول نه با قرائت نصب سازگار است و نه با قرائت جر.
اجتهاد در مقابل نص
آفت فقه اين است كه فقيه در مقابل نص، به امور اعتبارى و ادله استحسانى تمسك
كند، زيرا اين امور با مذهبى كه تعبد به نص را لازم مى داند، در تضاد است.
بنابراين مسلمان به نص (با هر دلالتى كه دارد) متعبد است و هيچ گاه راى خويش را
بر كتاب خدا و سنت صحيح رسول خدا(ص) مقدم نمى شمارد و اين نشانه تسليم در برابر
خدا و رسول و كتاب و سنت است. خداوند فرموده است: «يا ايها الذين آمنوا
لاتقدموا بين يدى الله و رسوله و اتقوا الله ان الله سميع عليم»،((33)) اى
كسانى كه ايمان آورده ايد! بر خدا و رسولش پيشى نگيريد و تقواى الهى پيشه كنيد
كه خداوند، شنوا و داناست.
معناى آيه اين است كه با تحميل ديدگاهتان بر رسول و امت اسلامى، بر خدا ورسولش
پيشى نگيريد. بديهى است كه مقدم داشتن ادله استحسانى بر نص، پيشى گرفتن بر خدا
و رسول اوست و چه خوب گفته است امام شافعى: «من استحسن فقدشرع»، يعنى كسى كه از
استحسان استفاده كند، تشريع كرده است.
بسيارى از بزرگان اهل سنت آگاهند كه ظاهر آيه وضو يا صريح آن، بر مسح پاها
دلالت دارد و به اين مطلب با وجدان، زبان و قلم خويش اعتراف كرده اند، اما
تعبدبه مذهب پيشوايان چهارگانه و ديگران مانع شده به مضمون آيه عمل كنند و به
جاى آنكه از قرآن پيروى نمايند، به روش موروثى خود عمل كرده اند. چنانچه از
اوان كودكى بر اين انديشه پرورش نيافته بودند، اجتهادات خود را بر كتاب عزيز
خداوند كه بر مسح دلالت دارد، مقدم نمى داشتند و خود را از بند تقليد آزاد مى
كردند. اينك به نمونه هايى از اين اجتهادها كه عقل و وجدان آزاد، آنها را بر
نمى تابد، اشاره مى كنيم:
1. شستن، شامل مسح است
جصاص پنداشته به دليل اينكه آيه وضو مجمل است، بايد به احتياط عمل كرد واحتياط
به شستن پاهاست كه شامل مسح هم مى شود، بر خلاف مسح كه شامل شستن نمى شود. وى
با ادعاى اتفاق همه مسلمانان بر اين كه اگر كسى پاها را بشويد،واجبش را ادا
كرده، از آيه وضو رفع ابهام كرده است.((34))
اما اين ديدگاه مردود است، زيرا
أولا، ايشان چگونه ادعا مى كند كه آيه اجمال دارد، در حالى كه از دلالتى
آشكاربرخوردار است؟ آيه در صدد بيان وظيفه عموم نمازگزاران به هنگام اقامه نماز
است و در اين گونه موارد بايد مراد واضح باشد و غير از يك معنا، معناى ديگرى
محتمل نباشد. به نظر مى رسد فرار از ظاهر آيه كه نشان مى دهد بايد پاها را مسح
كرد، نه شست و شو داد، وى را وادار كرده كه به اجمال آيه قائل شود.
ثانيا، ديدگاه وى كه شستن پاها شامل مسح هم مى شود، بر خلاف مسح كه شامل شستن
نمى شود، صحيح نيست، زيرا مراد از شستن در اين بحث، ريختن آب برعضوى است كه
بايد شسته شود، همچنان كه مراد از مسح در اين مورد، كشيدن دست تر بر عضوى است
كه بايد مسح شود. با اين حساب، شستن و مسح كردن، دوفريضه مختلف بوده كه هريك
غير از ديگرى است. بنابراين نه شستن، جاى مسح رامى گيرد و نه مسح، جاى شستن را.
ثالثا، «ادعاى مسلمانان اتفاق دارند اگر كسى پايش را بشويد، واجبش را انجام
داده و از آيه رفع ابهام مى شود» يك نوع مصادره است، زيرا چگونه ادعاى اتفاق مى
كند، در حالى كه بين صحابه و تابعين كسانى كه به مسح قائل هستند و نام همه
آنهاخواهد آمد تعدادشان از قائلان به لزوم شستن پاها كمتر نيست؟ اماميه كه يك
چهارم مسلمانان را تشكيل مى دهند، قائلند شستن پاها باطل است و بايد آنها رامسح
كرد، پس اتفاق همه مسلمانان بر شستن چگونه ممكن است؟
2. نسخ قرآن به واسطه سنت پيامبر(ص)
گروهى معتقدند كه دلالت آيه وضو بر مسح، روشن است و قول به عطف «ارجلكم» بر
«وجوهكم» باطل است. اينان مى گويند: البته نمى شود بين معطوف و معطوف عليه،
خبرى كه از معطوف خبر ندهد، واسطه شود، زيرا اين كار، گمراه كردن مخاطب و به
اشتباه انداختن اوست، نه بيان حكم شرعى براى او. هرگز نبايد گفت: «ضربت محمدا و
زيدا و مررت بخالد و عمروا» ومراد اين باشد كه عمرو را نيز زده اى. اما چون در
سنت پيامبر (ص) شستن پاها آمد،مى توان گفت كه مسح پاها منسوخ شد.((35))
اين نظريه، مردود است، زيرا
أولا، نسخ آيات قرآن جز با سنت قطعى، صحيح نيست، چرا كه قرآن دليل قطعى است و
نسخ دليل قطعى جز با دليلى قطعى امكان پذير نيست.
اما در مورد بحث ما، سنتى كه بر لزوم شستن دلالت دارد با سنتى كه بر لزوم مسح
دلالت دارد، متعارض است. در اين صورت، چگونه مى توان يكى از اين دو را بدون
مرجح بر قرآن كريم مقدم داشت؟ ما روايات بسيارى را كه نشان مى دهد پيامبر(ص)به
جاى شستن پاها، آنها را مسح مى كرده اند، خواهيم آورد.
ثانيا، امت اسلامى اتفاق نظر دارند كه مائده آخرين سوره اى است كه بر پيامبر
(ص)نازل شد و هيچ آيه اى از آن نسخ نشده است. پيش تر آراى صحابه و رواياتى را
كه براين مطلب دلالت داشت، آورديم.
ثالثا، ابن حزم بايد آيه وضو را دليلى بر منسوخ بودن سنت قلمداد مى كرد. بر فرض
اگر چنين باشد كه پيامبر(ص) در برهه اى از زمان به هنگام وضو پس از مسح سر،
پاها را مى شسته است، آيه وضو اين سنت را نسخ كرده است، نه اين كه آيه با اين
سنت نسخ شده باشد.
3. توجه دادن به وجوب ميانه روى در ريختن آب
زمخشرى آگاه بوده است كه مطابق قرائت جر، ملزم به مسح پاها هستيم، نه به شستن
آنها، از اين رو درصدد برآمده تا مانع اين دلالت شود و ثابت كند كه اگرچه كلمه
«ارجلكم» بر كلمه «رؤوسكم» عطف شده است اما با اين حال آيه بر لزوم مسح دلالت
ندارد. او گفته است:
گروهى كلمه «ارجلكم» را به نصب خوانده اند كه مطابق اين قرائت بايد پاها راشست.
اگر كسى بگويد: قرائت جر و دخول پاها در حكم مسح را چگونه توجيه مى كنيد؟ در
پاسخ مى گوييم: ميان اعضاى سه گانه اى كه بايد در وضو شسته شود، پاها با ريختن
آب روى آنها شسته مى شود، در نتيجه در شستن پاها امكان اسراف وجود دارد و اسراف
نكوهيده و منهى است. از اين رو كلمه «ارجلكم» بر كلمه «رؤوسكم» عطف شده، اما نه
براى اينكه بايد پاها هم مسح شود، بلكه براى اينكه بفهماند واجب است در ريختن
آب روى پاها ميانه روى شود.((36))
اما اين ديدگاه مردود است، زيرا
أولا، دليلى كه زمخشرى ذكر كرده، در صورتى صحيح است كه همه مؤمنان مخاطب آيه،
متوجه آن نكته باشند. اما مؤمنان كجا و نكته اى كه زمخشرى براى توجيه نظرش
آورده است، كجا؟
به عبارت ديگر، نكته اى كه زمخشرى ذكر كرده، در جايى صحيح است كه احتمال اشتباه
وجود نداشته باشد، نه در مثل مورد بحث كه احتمال آن وجود دارد، درنتيجه، ممكن
است ظاهر آيه غافل از نكته بديعى كه جناب زمخشرى دريافت كرده است، بر وجوب مسح
حمل شود!
ثانيا، در شستن دستان مثل شستن پاها احتمال اسراف وجود دارد، پس چرا در باره
ريختن آب بر دستان چنين هشدارى در آيه وجود ندارد؟
سخن زمخشرى در واقع توجيهى است براى مذهبى كه وى در آن رشد و نمو كرده است. اگر
آن مذهب نبود، هرگز چنين دليلى به ذهنش خطور نمى كرد.
4. آسان بودن شستن پاها بر خلاف موى سر
ابن قدامه چون دريافته كه مقتضاى عطف «ارجلكم» بر «رؤوسكم»، چه به نصب قرائت
شود و چه به جر، مسح پاهاست، در مقابل اين دليل قاطع به فلسفه سازى واجتهاد در
مقابل نص پرداخته و گفته است: بين سر و پا تفاوتهايى وجود دارد كه نمى توان
آنها را به يك حكم محكوم كرد، ازجمله اين كه: ا) در سر، مو مسح مى شود و شستن
مو مشكل است، در حالى كه پاها چنين نيست وبه همين دليل پاها به اعضايى كه شسته
مى شود [يعنى صورت و دستها] شبيه تراست.
ب) پاهادر آيه به حد كعبين محدود شده، از اين رو به دستها كه به مرفق محدود
شده، شبيه تر است.
ج) پاها به دليل اين كه وسيله راه رفتن روی زمين است، در معرض آلودگی است
برخلاف سر.((37))
اين ديدگاه نيز مردود است؛ زيرا اين ديدگاه اجتهاد در مقابل نص و فلسفه سازى
برای احكام است.
پاسخ وجه اول اين است كه اگر قرار باشد جزئی از مو شسته شود، چه مشقتی
وجودخواهد داشت؟ وقتی در مسح، جزئی از مو مسح مى شود، در شستن هم بايد چنين
باشد
اما پاسخ وجه دوم: تمسك به تشابهات خيلی ضعيف است، زيرا چه بسا دو شى ءمتشابه
وجود داشته باشد كه داری احكام مختلف باشد
وجه سوم از اين هم ضعيف تر است، زيرا اين كه پاها در معرض آلودگی است،موجب نمى
شود در وضو شسته شود، چرا كه قائلان به لزوم مسح، برآنند كه پاها بايد قبل از
مسح، از
به جرات مى توان گفت كه اين توجيهات و توجيه زمخشري، بازی با آيه برای تاييد
مذهب خود است. شايسته است فقيه آگاه به آيه تمسك كند، چه موافق نظر فقهی اوباشد
يا نباشد. نويسنده تفسير المنار در حق كسانی كه فتاوی پيشوايان خويش را برقرآن
و سنت مقدم مى دارند، سخن با ارزشی گفته است:
«از نظر آنان بايد عمل انسان مطابق كتابهی ايشان باشد، نه مطابق كتاب خدا وسنت
رسول او»((38)).
5. پيروی از پيشينيان در شستن
ابن تيميه چون دريافته كه قرائت جر «ارجلكم» مستلزم عطف آن بر «رؤوسكم»
درنتيجه، لزوم مسح پاهاست، نه شستن آنها، به تاويل نص پناه برده و گفته است:
اگر «ارجلكم» را به اعراب جر قرائت كنيم، بدان معنا نيست كه پاها را بايد مسح
كرد،چنان كه برخی تصور كرده اند، به چند دليل، از جمله: پيشينيان كه چنين قرائت
كرده اند، خود گفته اند: حكم مسئله، به شستن پاها تغيير يافته است((39)).
اين قول هم باطل است، زيرا اگر آنچه ابن تيميه گفته، درست باشد، لازمه اش اين
است كه پيشينيان قرآن را رها كرده، به چيزی كه موافق قرآن نيست، تمسك كرده
باشند. اگر كسی بگويد بازگشت آنها از مسح به شستن، به سبب نسخ آيه وضوست، در
پاسخ می گوييم: چنان كه گذشت، قرآن با خبر واحد نسخ نمى شود و اگر قبول كنيم
قرآن با خبر واحد نسخ مى شود، در پاسخ می گوييم كه چيزی از سوره مائده نسخ نشده
است.
شگفت اين كه ابن تيميه آن جا كه دليل هفتم را بيان می كند، سخن خود را نقض
كرده، مى گويد:
در تيمم كه در وقت ضرورت به عنوان بدل وضو وضع شده است، بخشی از اعضاى وضو حذف
و بخشی ديگر تخفيف داده شده است، زيرا آنچه بايد در وضو مسح شود، در تيمم حذف
شده و آنچه بايد در وضو شسته شود، در تيمم بايد مسح شود((40)).
در صورتی كه مى دانيم حكم پاها در تيمم حذف شده است، اگر اعضايی كه در وضوبايد
مسح شود، در تيمم حذف شده باشد، لازمه سخن آن است كه حكم پاها مسح باشد تا حذف
آن در تيمم صحيح باشد، زيرا اگر حكم پاها شستن بود، نبايستی درتيمم حذف مى شد،
بلكه بايستی مثل صورت و دستان، مسح می شد.
6. تعيين حد، نشانه شستن
شيخ اسماعيل حقی بروسوي، نظريه شستن پاها را تاييد كرده و استدلال نموده كه مسح
در هيچ جا به حد و مرزی محدود نشده و فقط مواردی كه بايد شسته شود، داری حدودی
معين است.
مراد اين مفسر آن است كه در آيه وضو پاها به «كعبين» يعنی برآمدگی آنها
محدودشده است، پس حكم پاها به دستها كه به «مرافق»، يعنی آرنجها مرزبندی
شده،بيشتر شبيه است، در نتيجه، حكم پاها همچون حكم دستها، به دليل دارا بودن حد
ومرز معين، شستن است.
اين سخن هم مردود است، زيرا در هر دو موردی كه در وضو بايد شسته و مسح شود، هم
با حد و مرز آمده و هم بدون حد و مرز.
توضيح اينكه: مطابق آيه وضو، صورت بايد شسته شود، ولی برای آن حدى مشخص نشده
است، اما دستان كه بايد شسته شود، به «مرافق» يعنی آرنجها محدودشده است. از
اينجا مى فهميم كه شستن، گاهی با تعيين حد است و گاهی بدون تعيين حد. بنابراين
نه تعيين حد، علامت وجوب شستن است و نه عدم تعيين حد، نشانه وجوب مسح. در مورد
مسح هم چنين است، يعنی پاها (مطابق اعتقاد ما) بايد مسح شود و محدود به برآمدگی
پا شده است، اما برای سر كه بايد مسح شود، حد ومرزی معين نشده است.
پس اينكه تعيين حد، نشانه شستن باشد، بيشتر شبيه اين است كه اعم، دليل بر اخص
قرارداده شود. اينكه مفسر مزبور گفته است «مسح در هپچ جا به حد و مرزی محدود
نشده»، اول اختلاف بوده و به منزله به كار بردن دليل در مدعاست.
اگر اين استحسانها را بپذيريم، ذوق ادبی اقتضا مى كند كه به لزوم مسح حكم شود،
نه به شستن. سيد مرتضی مى گويد:
در آيه وضو عضوی نام برده شده كه بايد شسته شود (صورت) و برای آن حدى معين نشده
است. بر اين عضو، عضوی عطف شده كه بايد شسته شود (دستها) وبرای آن حدی تعيين
شده است، آن گاه دو باره عضوی ذكر شده كه بايد مسح شود(سر) و برای آن حدی معين
نشده است. پس بايد پاها كه حدش معين و بر«رؤوسكم»، عطف شده، مسح شود تا اين دو
جمله، در عطف يك عضو شستنى محدود بر يك عضو شستنی غير محدود و همچنين عطف يك
عضو مسح شدنى محدود بر يك عضو مسح شدنی غير محدود، قرينه هم قرار گيرند((41)).
7. مرجعيت سنت پس از تعارض دو قرائت
آلوسی معتقد است كه تعارض اين دو قرائت متواتر، مانند تعارض دو آيه است واصل در
چنين مواردي، تساقط و رجوع به سنت است. وی مى گويد:
اين دو قرائت [قرائت جر و نصب كلمه «ارجلكم»] به اجماع شيعه و سني، بلكه به
اتفاق همه مسلمانان، متواتر است. مطابق قواعد اصولی مورد قبول هر دو گروه،
چنانچه دو قرائت متواتر در يك آيه، تعارض كند، حكم آن، حكم تعارض دو آيه است.
يعنی بايد در درجه اول تلاش كنيم تا آنجا كه ممكن است، آنها را جمع كرده، با هم
تطبيق دهيم، زيرا چنان كه در علم اصول مقرر است، اصل در ادله، اعمال دلالت
آنهاست، نه ترك و اهمال آنها. پس از آن بايد ببينيم كدام يك ترجيح دارد. اگر
امكان ترجيح يكی بر ديگری نبود، بايد آنها را رها كرده، به دنبال ادله ای از
سنت باشيم((42)).
شگفت است كه دو قرائت را متعارض قرار دهيم و آن گاه درصدد برآييم به روشهاى
مختلف، تعارض را رفع كنيم. چون تصور تعارض ميان دو قرائت، ناشی از تحميل وتطبيق
ديدگاه فقهی خاصی بر قرآن است، و گرنه از نظر ما در اين دو قرائت هيچ گونه
تعارض و تناقضی وجود ندارد و هر دو قرائت نشان دهنده يك حكم است كه مسح پاها
باشد، زيرا كلمه «ارجلكم» بنا بر هر دو قرائت، بر كلمه «رؤوسكم» عطف شده است،
حال اگر عطف بر محل «رؤوسكم» باشد، به نصب خوانده مى شود و اگربر ظاهر اين كلمه
عطف شده باشد، به جر خوانده مى شود
8. شستن پاها زياده ای از طرف رسول خدا (ص)
جمال الدين قاسمی معتقد است:
چنان كه ابن عباس و ديگران گفته اند، آيه وضو تصريح مى كند كه مسح واجب است،
اما برگزيدن شستن پاها در احاديثی كه از پيامبر (ص) نقل شده، از آن رو است كه
عادت پيامبر (ص) اين بوده است كه در واجب توسعه و افزايش مى داده است. او درهر
واجبی مثل نماز، روزه، زكات و حج، سنتهايی را برای تقويت آن واجب، وضع كرد. از
جمله دلايلی كه نشان مى دهد مسح پاها واجب است، تشريع مسح است بر كفشها و
جورابها كه سندی بر آن وجود ندارد، مگر همين آيه وضو، زيرا اصل هرسنتي، به
دلالت منطوق يا مفهوم، در قرآن وجود دارد((43)).
از پيامبر(ص) بعيد است چيزی به فرايض اضافه و يا از آنها كم كند، بلكه او از
وحى پيروی مى كند و شعارش همواره اين بوده است كه «من تنها از چيزی پيروی مى
كنم كه از سوی پروردگار بر من وحی مى شود»((44)) و خداوند به او مى گويد:
«بگومن حق ندارم از پيش خود آن را تغيير دهم. فقط از چيزی كه بر من وحی مى شود،
پيروی مى كنم».((45)) اگر چيزی به نمازها افزوده، به فرمان خدا بوده است. ازطرف
ديگر، پيامبر (ص) اگر چيزی را به واجبات اضافه كرده باشد، چيزی را اضافه كرده
كه اصل آن با سنت ثابت باشد، نه با قرآن، مانند افزودن دو ركعت به نمازهاى چهار
ركعتی و يك ركعت به نمازهای سه ركعتي.
مسلم از ابن عباس روايت كرده است: «فرض الله الصلاة علی لسان نبيكم فی
الحضراربعا و فی السفر ركعتين»، خداوند به زبان پيامبرتان نماز را در وطن، چهار
ركعت ودر سفر، دو ركعت واجب كرده است((46)).
اگر فرض كنيم كه مسح واجب بوده است، نه شستن، و پيامبر (ص) به حكم رواياتى كه
به شستن دستور داده، چيزی را به وظيفه ما افزوده است، در اين صورت، باروايات
صحيح فراوانی كه به مسح دستور داده اند و به طور مستوفی به آنها خواهيم پرداخت،
چه كنيم؟ آيا در اينجا پس از تعارض، پناهگاهی جز قرآن خواهد بود؟
همه اين سخنان نشان مى دهد كه گويندگان آنها با پيش داوری به سراغ آيه كه دلالت
صريح و آشكاری دارد، رفته و ديدگاه خود را بر آن تحميل كرده اند و همين امرموجب
شده كه در تنگنا افتاده و برای خروج از آن به هر دری زده، به وجوه استحسانی كه
هرگز انسان را از حق بى نياز نمى كند، تمسك كنند.
9. تمسك به مصلحت
صاحب تفسير المنار چون در مى يابد آيه در لزوم مسح پاها با دست مرطوب،ظهوردارد،
تلاش مى كند با تمسك به پاره ای مصلحتها، آيه را از ظاهرش برگرداند. او مى
گويد:
برای وجوب مسح روی پاها با دست مرطوب، حكمتی وجود ندارد، بلكه مى توان گفت:
چنين مسحی خلاف حكمت وضوست، زيرا عروض رطوبت كم بر عضوی كه داری غبار يا چرك
است، بر آلودگی آن مى افزايد و دستی هم كه آن را مسح مى كند، آلوده مى شود.
آنچه صاحب تفسير المنار گفته، استحسانی است كه با وجود نص، نمى توان بر آن
اعتماد كرد، زيرا احكام شرعی تابع مصالح واقعی است و بر ما واجب نيست كه ازآن
مصالح اطلاع داشته باشيم. چه مصلحتی در مسح سر به مقدار يك انگشت يا دوانگشت
وجود دارد كه شافعی گفته است: «هرگاه كسی با يك يا چند انگشت يا با كف دست مسح
كند و يا دستور دهد كسی برای او مسح كند، كفايت مى كند».
در اينجا سخن ارزشمندی از امام شرف الدين موسوی وجود دارد كه عين آن را نقل مى
كنيم:
ما ايمان داريم كه شارع مقدس مصلحت بندگانش را در همه تكاليف شرعى ملاحظه كرده
است. به اين معنا كه دستوری به آنها نداده مگر اين كه مصلحت آنها رادر نظر
گرفته و آنها را از چيزی نهی نكرده مگر اين كه در آن مفسده ای وجود داشته است.
با اين حال، هيچ يك از علل احكام را به لحاظ مصالح و مفاسد، به آری بندگان
وابسته نكرده است، بلكه ادله تعبدی محكمی برای احكام تعيين كرده و بندگان
رامجاز ندانسته از ادله تعيين شده دست بردارند و به ادله ديگری روى آورند.
نخستين دليل از سلسله ادله محكم، كتاب خداوند عز وجل است كه در آن به مسح سر و
پاها در وضو حكم كرده است. بنابراين چاره ای جز گردن نهادن به اين حكم نيست.
اما پاكی پاها از آلودگی بايد قبل از مسح احراز شود، زيرا ادله خاصی دلالت دارد
طهارت اعضی وضو قبل از شروع وضو، شرط است.((47)).
10. فاصله شدن جمله «فامسحوا» برای بيان ترتيب
برخی گفته اند: «فاصله شدن جمله «فامسحوا برؤوسكم» بين معطوف و معطوف عليه برای
بيان تقدم مسح بر شستن پاهاست».((48))
اين سخن هم باطل است، زيرا گوينده مى توانست با تكرار فعل، بين ترتيب و وضوح
كلام، جمع كند و بگويد: «فامسحوا برؤوسكم و اغسلوا ارجلكم». در اين صورت، كلام
گوينده، بيانگر ترتيب و در عين حال، عاری از هر گونه ابهامی بود.
مسح بر پاها در احاديث صحيح
از دلالت آيه وضو معلوم شد كه وظيفه مكلفان در مورد پاها مسح است. از آنجا كه
اين آيه در اواخر زندگی پيامبر(ص) نازل شد و پس از آن هم نسخ نشد، به تنهايی
دردلالت بر ادعی ما كافی است. اما در عين حال برای تقويت آن، رواياتی را از
پيامبر(ص) و اصحاب او درباره لزوم مسح پاها نقل مى كنيم. با توجه به محدود بودن
اين مقاله، به متن روايات بدون ذكر اسناد، اكتفا مى كنيم:
رواياتی از رسول خدا (ص) درباره مسح پاها
1. از بسر بن سعيد نقل شده است:
عثمان به محلی كه مردم اجتماع مى كردند آمد و خواست وضو بگيرد. او نخست مضمضه و
استنشاق كرد، آن گاه صورتش را سه بار شست و دستانش را هر كدام سه بار شست و سر
و پاها را هر كدام سه بار مسح كرد. سپس گفت: رسول خدا (ص) راديدم كه چنين وضو
گرفت، ای كسانی كه حضور داريد! آيا چنين است؟ گروهی ازاصحاب رسول خدا (ص) كه
نزد او بودند، گفتند: آري.((49))
2. از حمران نقل شده است:
عثمان مقداری آب طلبيد و با آن وضو گرفت، آن گاه خنديد. سپس گفت: آيانمى پرسيد
چرا خنديدم؟ گفتند: ای اميرالمؤمنين! چه چيزی تو را خنداند؟ گفت: رسول خدا (ص)
را ديدم كه همچون من وضو گرفت، نخست مضمضه و استنشاق كرد و صورت و دستها را
هركدام سه بار شست و سر و روی پاها را مسح كرد.((50))
3. در مسند عبدالله بن زيد مازنی آمده است:
«پيامبر (ص) وضو گرفت و سه بار صورت و دو بار دستهايش را شست و سر و پاهارا دو
بار مسح كرد»
4. از ابی مطر نقل شده است:
در مسجد با علی نشسته بوديم، مردی نزد علی آمد و گفت: نحوه وضوی رسول خدا(ص) را
به من نشان بده. علی قنبر را خواند و از او خواست ظرفی آب بياورد. وقتى آب را
آورد، دستان و صورتش را سه بار شست. آن گاه انگشت خود را در دهانش كرد و سه بار
استنشاق نمود و سه بار بازوهی خود را شست و سرش را يك بار وپاهايش را تا
برآمدگی آن مسح كرد، در حالی كه هنوز از محاسنش به سينه آب مى چكيد. آن گاه پس
از وضو جرعه ای آب نوشيد و گفت: كجاست آن كه از وضوى رسول خدا (ص) پرسيد؟ وضوی
رسول خدا چنين بود.((51))
5. عباد بن تميم از پدرش نقل كرده است كه: «رسول خدا (ص) را ديدم كه وضوگرفت و
با آب بر محاسن و پاهايش مسح كرد».((52))
6. از علی بن ابی طالب (ع)نقل شده است: «فكر مى كردم كف پا بيشتر سزاوار مسح
است تا روی آن ، تا اين كه ديدم رسول خدا (ص) روی پاها را مسح مى كند».((53))
7. از رفاعة بن رافع نقل است كه از رسول خدا (ص) شنيده است: جايز نيست هيچ يك
از شما وارد نماز شود تا اين كه وضو را چنان كه خداوند دستورداده است تمام كند.
آن گاه صورت و دستها را تا آرنج شست و سر و پاها را تابرآمدگی مسح كرد.((54))
8. عبدالله بن عمرو روايت كرده است: در مسافرتی كه با پيامبر (ص) بوديم، حضرت
از ما جدا شد، موقع نماز بود كه ما رادريافت. ما مشغول وضو گرفتن شديم و بر
پاها مسح مى كرديم كه حضرت با صداى بلند دو يا سه نوبت فرياد زد: وی بر پاشنه
پاها از آتش.((55))
9. از ابی مالك اشعری نقل شده كه به قومش گفت:
جمع شويد تا برای شما به گونه نماز رسول خدا (ص) نماز بخوانم، چون جمع شدند
گفت: آيا ميان شما [غريبه ای] هست؟ گفتند نه، مگر خواهر زاده ای از ما، گفت:
خواهر زاده هر قومي، از آن قوم است. پس كاسه آبی درخواست كرد. وقتی آب آوردند
شروع كرد به وضو گرفتن. ابتدا مضمضه و استنشاق نمود و صورت ودستانش را هر كدام
سه بار شست و سر و پاها را مسح كرد سپس نماز خواند و براى آنها بيست و دو بار
تكبير گفت.((56))
10. عبادبن تميم مازنی از پدرش روايت كرده است: «رسول خدا (ص) را ديدم كه وضو
مى گيرد و آب را روی پاهايش مى مالد».((57))
11. از اوس بن ابی اوس ثقفی نقل است كه پيامبر (ص) را ديده بر سر چاه قومی
درطائف رفت و وضو گرفت و بر پاهايش مسح كرد.((58))
12. از رفاعة بن رافع نقل شده: نزد رسول خدا (ص) نشسته بودم كه مردی وارد مسجد
شد و نماز خواند. وقتى نمازش تمام شد آمد و بر رسول خدا (ص) و گروهی كه آنجا
بودند سلام كرد. رسول خدا (ص) فرمود: برگرد و نماز بخوان كه نماز نخوانده ای.
مرد شروع كرد به نمازخواندن و ما نحوه نماز خواندن او را نگاه مى كرديم و نمى
دانستيم كه نمازش چه عيبی داشته است. نمازش كه تمام شد، نزد پيامبر آمد و سلام
كرد. پيامبر (ص) پس ازدادن پاسخ سلام، فرمود: برگرد و دوباره، نماز بخوان، زيرا
هنوز نماز نخوانده ای.
همام مى گويد: يادم نيست دو يا سه بار پيامبر آن مرد را به اين كار وا داشت.
مردپرسيد: نمى دانم نماز من چه عيبی دارد؟
رسول خدا (ص) فرمود: نماز هيچ يك از شما تمام نيست تا اين كه وضو را چنان كه
خدا دستور داده است، تمام انجام دهد، به اين ترتيب كه صورت و دستانش را تا آرنج
بشويد و سر و پاها را تا بر آمدگی روی پاها مسح كند. آن گاه تكبير گفته خدا
راثنا گويد، سپس «ام القرآن» [فاتحة الكتاب] و آنچه اجازه داده شده و برای او
ميسراست بخواند، آن گاه تكبير گفته ركوع كند، يعنی دو كف دست را بر دو زانويش
قراردهد تا مفاصلش آرام گيرد. سپس بايستد به طوری كه كمرش راست شده و
هراستخوانی به شكل اوليه خودش درآيد و بگويد: سمع الله لمن حمده. آن گاه تكبير
گويد و به سجده رفته صورتش را بر زمين قرار دهد. همام مى گويد: و چه بسا فرمود:
«پيشانی اش را بر زمين قرار دهد تا مفاصلش آرام گيرد، آن گاه تكبير گويد و
بنشيندبه طوری كه كمرش راست باشد». پيامبر چهار ركعت را تا پايان چنين توصيف
كرد. آن گاه فرمود: تا چنان كه گفتم انجام ندهيد، نماز هيچ يك از شما تمام
نيست.((59))
13. از ابن عباس نقل شده است:
نزد عمر، سعد و عبدالله بن عمر از مسح سخن به ميان آمد. عمربن خطاب به عبدالله
گفت: «سعد فقيه تر از توست.» آن گاه عمر به سعد گفت: ما انكار نمى كنيم كه رسول
خدا (ص) بر پاها مسح مى كرد، اما آيا از زمان نزول سوره مائده كه بعدازسوره
برائت، آخرين سوره قرآن است و همه احكام را استقرار بخشيد، پيامبر مسح مى
كرد؟((60))
14. از عروة بن زبير نقل شده است:
چون جبرئيل در آغاز بعثت بر پيامبر (ص) نازل شد، با اعجاز، چشمه آبی گشود ووضو
گرفت و محمد (ص) نگاه مى كرد، جبرئيل صورت و دستانش را تا آرنج شست و سر و پاها
را تا برآمدگی مسح كرد. پيامبر (ص) كاری را كه از جبرئيل ديده بود، انجام
داد.((61))
15. عبدالرحمن بن جبير بن نفير از پدرش روايت كرده است: ابا جبير با دخترش كه
پيامبر (ص) با او ازدواج كرده بود، نزد پيامبر آمد. رسول خدادرخواست كرد آبی
برای وضو بياورند. او ابتدا دستانش را شست و آنها را تميز كرد.سپس آب را در
دهانش گردانيد و بعد استنشاق كرد. آن گاه سه بار صورت و دستانش را تا آرنج شست
و در آخر، سر و پاهايش را مسح كشيد.((62))
آنچه گذشت، گذری بود بر رواياتی از پيامبر (ص) در كتب روايی اهل سنت كه به آنها
دست يافته ايم. اين روايات نشان مى دهند كه سخن و عمل پيامبر بر مبنی مسح بوده
است نه شستن.
سخنان صحابه و تابعين در باره مسح پاها
16. از سفيان نقل شده است: «علی (ع)را ديدم كه وضو گرفت و در آخر، روی پاها
رامسح كرد.»((63))
17. از حمران نقل شده است:
عثمان را ديدم كه درخواست كرد برای او آب بياورند. آن گاه سه بار دستش را شست و
پس از مضمضه و استنشاق، صورت و دستهايش را سه بار شست و سپس سر خودو روی پاهايش
را مسح كشيد.((64))
18. عاصم احول از انس روايت كرده است: «در قرآن، مسح، و در سنت، شستن آمده است.
و اين، اسنادی صحيح است.»((65))
19. عكرمه از ابن عباس نقل كرده است: «وضو از دو شستن و دو مسح تشكيل شده است».
20. عبدالله عتكی از عكرمه نقل كرده است: «پاها شستن ندارد، بلكه قرآن در مورد
آنها مسح را نازل كرده است».
21. جابر از امام باقر (ع)روايت كرده است: «بر سر و پاهايت مسح كن».
22. ابن علية بن داود از عامر شعبی نقل كرده است:
بايستی بر پاها مسح كرد. آيا نمى بينی اعضايی را كه در وضو بايد شست درتيمم
بايستی مسح كرد و اعضايی را كه در وضو بايد مسح كرد، در تيمم رها شده است؟
23. از عامر شعبی نقل شده است:
دستور چنين است كه آنچه بايد در وضو شسته شود، در تيمم، مسح شود، و آنچه دروضو
بايد مسح شود يعنی سر و پاها، در تيمم حذف شود.
24. از عامر شعبی نقل است كه:
امر شده است كه آنچه در وضو بايد شسته شود، در تيمم با خاك مسح شود و آنچه بايد
[در وضو] با آب مسح شود، در تيمم رها شود.
25. از يونس نقل شده كسی كه تا واسط همراه عكرمه بوده به او گفته است:
من نديدم كه او [در وضو] پاهايش را بشويد، بلكه همواره بر آنها مسح مى كرد تا
اين كه از آن شهر خارج شد.
26. از قتاده در تفسير آيه «فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الی المرافق و امسحوا
برؤوسكم و ارجلكم الی الكعبين» نقل شده است: «خداوند دو شستن و دو مسح را [در
وضو] واجب گردانيده است».
27. موسی بن انس به ابی حمزه گفت:
حجاج در اهواز برای ما كه با او بوديم خطبه خواند. در خطبه سخن از وضو به ميان
آورد، پس گفت: «اغسلوا وجوهكم و ايديكم و امسحوا برؤوسكم و ارجلكم»، هيچ چيزی
از بنی آدم، از پاهايش به آلودگی نزديك تر نيست. پس زير و روی آنها را بشوييد.
انس وقتی اين سخنان را شنيد، گفت: خدا راست گفت و حجاج دروغ. خداوند فرموده
است: «وامسحوا برؤوسكم و ارجلكم»، موسی بن انس مى گويد: «انس هنگام مسح پاهايش
آنها را مرطوب مى كرد». ابن كثير گفته است: «سند اين روايت صحيح است.((66))
28. از شعبی نقل شده است:
جبرئيل مسح كردن را نازل كرده است... آيا نمى بينی در تيمم مسح مى شود آنچه كه
در وضو شسته مى شود و رها مى شود آنچه در وضو مسح مى شود؟((67))
29. از اسماعيل نقل شده است:
به عامر شعبی گفتم: گروهی از مردم مى گويند جبرئيل شستن پاها را نازل كرده
است.آيا درست است؟ گفت. جبرئيل مسح كردن را نازل كرده است.((68))
30. از نزال بن سيره نقل شده است:
علی آب درخواست كرد تا وضو بگيرد. آن گاه وضو گرفت و در آخر بر كفش وپاهايش مسح
كرد. سپس وارد مسجد شد و كفشهايش را در آورد و پس از آن نماز خواند.((69))
31. از ابی ظبيان نقل شده است:
علی را ديد كه لنگی زرد و لباسی مشكی برتن دارد و در دستش يك چوب دستى است.
نزديك ديوار زندان آمد، آن گاه به كناری رفت و وضو گرفت و بر كفشها وپاهايش مسح
كرد، سپس وارد مسجد شد و كفشهايش را در آورد و نماز خواند.((70))
آنچه نقل شد، مشتی از خروار بود. هر كس در صحاح و مجموعه هی حديثى جستجو كند به
بيشتر از آنچه ما به طور گذرا گفتيم، آگاهی مى يابد
ناديده گرفتن روايات مسح
ابن كثير و پيروانش روايات مسح را ناديده گرفته و گفته است:
رافضيها بدون اين كه دليلی داشته باشند و از سرنادانی و گمراهي، مخالف شستن
پاها در وضو هستند. درحالی كه آيه كريمه بر وجوب شستن پاها دلالت دارد اين
درحالی است كه روايات متواتري، مطابقت فعل رسول خدا (ص) را با دلالت آيه ثابت
مى كند. رافضيها بدون اين كه دليلی صحيح، داشته باشند، مخالف اين همه دليل
هستند.((71))
گويا ابن كثير به هنگام طرح چنين ادعايي، در آيه كريمه و وضوح دلالت آن بر لزوم
مسح، دقت نكرده، از احاديث بسياری كه بر مسح دلالت دارند، آگاه نشده و درصورت
آگاهي، در آنها تامل نكرده است.
شيخ اسماعيل بروسی با پيروی از ابن كثير گفته است:
رافضيها معتقدند مسح پاها واجب است، و در مورد مسح، خبر ضعيف نادری راروايت
كرده اند.((72))
آلوسی ادعا كرده كه شيعه به خبر واحدی در اين زمينه تمسك كرده است. او مى گويد:
شيعيان در ادعايشان مبنی بر لزوم مسح، جز روايتی كه از علی كرم الله وجهه نقل
شده است، دليلی ندارند (كه او صورت و دستانش را شست((73)) و سر وپاهايش را مسح
كرد و در حالی كه ايستاده بود از اضافه آب وضو نوشيد.((74))
اگر بروسی و آلوسی در ادعايشان معذور باشند كه برای وجوب مسح هيچ دليلی
جزروايتی شاذ وضعيف وجود نداشته باشد، به طور قطع كسی كه بر روايات فراوانى كه
تعداد آنها به بيش از سی مى رسد، آگاه شود، عذری نخواهد داشت. بنابراين
اگررواياتی كه نشان دهنده لزوم مسحند، متواتر نباشند، دست كم بايد بگوييم كه
مستفيضند.
علاوه بر اين، قرآن مسح را تاييد مى كند. بنابراين چاره ای از پذيرفتن روايات
موافق قرآن و تاويل روايات حاكی از لزوم شستن پاها، نداريم، مثلا مى توان گفت:
درمدتى وظيفه مسلمانان شستن پاها بوده است، اما اين حكم با آيه وضو نسخ شد
اسامی صحابه و تابعين برجسته قائلان به مسح
پيش از اين رواياتی از اعلام صحابه و تابعين كه حاكی از لزوم مسح در وضو بود به
نقل از صحاح و مسانيد روايي، ذكر كرديم. اينك نام و جايگاه هريك از اين صحابه
وتابعين را در نقل حديث، با اشاره مختصری به شرح حالشان نقل مى كنيم تا خواننده
آگاه شود كه معتقدان به مسح، بزرگان صحابه و تابعين و برجستگان ثقات بوده اند:
1. امام علی بن ابی طالب(ع) كه در اين باره فرمود: اگر دين و احكام آن با رأی و
نظر انسانها بود، زير پاها سزاوارتر به مسح مى بود تا روی آنها، اما من ديدم كه
رسول خدا(ص) روی پاها را مسح مى كرد. (حديث 6)
2. امام باقر (ع)، محمد بن علی بن الحسين، سرور بنی هاشم در زمان خود و مشهور
به باقر يعنی شكافنده علوم. ((75)) (حديث 21)
3. بسر بن سعيد، امام اهل مدينه، مولی بنی حضرم، از عثمان بن عفان حديث كرده
است و يحيی بن معين و نسايی او را توثيق كرده اند. محمد بن سعد گفته است: «وى
از عابدان و زاهدان بريده از دنيا بود. احاديث بسياری از وی نقل شده
است»((76)). (حديث 1)
4. حمران بن ابان، از موالی عثمان بن عفان بوده و از او روايت نقل كرده
است.(حديث 2) وی از برجستگان بوده و ابن حبان از وی در الثقات نام برده است.
((77))
5. عثمان بن عفان، در حديث 1و2 گذشت كه به هنگام وضو، برپاها مسح مى كرد ومى
گفت: اين وضوی رسول خدا (ص) است.
6. ابو مطر كه ابن حبان او را در الثقات نام برده و حجاج بن ارطاة از او روايت
كرده است. ((78)) (حديث 4)
7. عبدالله بن زيد مازنی معروف به ابن ام عماره، حديث وضو را از فضلی صحابه نقل
كرده است.((79)) ابن حبان نام او را در الثقات آورده است.((80))(حديث 3)
8. نزال بن سبره هلالی كوفي، از پيامبر(ص) و علی(ع) و عثمان و ابوبكر و ابن
مسعود روايت كرده است. (حديث 30) عجلی مى گويد: او اهل كوفه، ثقه و از بزرگان
تابعين بوده است. ابن حبان او را در الثقات ذكر كرده است.((81))
9. عبد خيربن يزيد كه عجلی در باره او مى گويد: «او اهل كوفه و از ثقات و
تابعين بوده است و ابن حبان او را در زمره ثقات تابعی ذكر كرده و عبدالصمد بن
سعيد حمصی در كتاب الصحابه به صحابی بودن وی را قطعی دانسته است.((82))(حديث 6)
10. عباد بن تميم بن غزيه انصاری خزرجی مازنی كه از پدر و عمويش، عبدالله بن
زيد، و از عويمربن سعد روايت كرده است. عجلی و نسايی و ديگران او را توثيق كرده
اند، حديث او در صحيح بخاری و صحيح مسلم موجود است،((83)) ابن حبان او را در
الثقات ذكر كرده است.((84)) (حديث 5 و 10)
11. عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب، كسی كه به سبب دانش گسترده اش به دريامشهور
بود. همچنين او «حبر الامة» يعنی دانشمند امت ناميده شده است. عبدالله بن عتبه
در باره او گفته است:
«ابن عباس با داشتن خصلتهايی از همه مردم برتر بود: در علم، هيچ كس بر او پيشى
نداشت، در فقه مرجع هر سؤالی بود و من كسی را نديدم كه در احاديث رسول خدا(ص)
از او داناتر و در ري، از او فقيه تر و در تفسير قرآن كريم از او داناتر
باشد.((85)) (حديث 13 19)
12. اوس بن ابی اوس ثقفي: نويسندگان سنن چهار گانه از وی احاديث صحيحی ازراويان
شامی نقل كرده اند.((86)) (حديث 11)
13. شعبي: عامربن شراحيل بن عبد، امام و حافظ و فقيه متقی كه استاد ابو حنيفه
بوده است. احمد بن حنبل و عجلی گفته اند: روايات مرسل شعبي، صحيح است، زيرا او
حديث مرسلی را نقل نمى كرد مگر اينكه، صحيح باشد. ابن عيينه گفته است:«علما سه
نفرند: ابن عباس، شعبي، و ثوری در زمان خود».((87)) (حديث 22،23، 24 و28)
14. عكرمه: ابو عبدالله، مدنی از موالی ابن عباس كه ابن حبان در الثقات از او
نام برده و گفته است: وی در زمان خود از عالمان فقه و قرآن بود و جابربن زيد در
حق وی مى گويد: عكرمه از دانشمندترين مردم زمان خود بود. صاحبان سنن اربعه،
احاديث صحيحی از وی نقل كرده اند.((88)) (25، 20)
15. رفاعة بن رافع بن مالك بن عجلان، ابو معاذ زرقي: در جنگ بدر حضور داشته
واحاديثی از پيامبر نقل كرده است. در آغاز حكومت معاويه درگذشت.((89)) ابن حبان
او را در الثقات ذكر كرده است.((90)) (حديث 7، 12)
16. عروة بن زبير بن عوام قريشي: او برادر عبدالله بن زبير و فقيهی دانشمند و
ازافاضل و علمی اهل مدينه بود. ابن حبان در الثقات از او نام مى برد.((91))
(حديث 14)
17. علامه حافظ، قتادة بن عزيز، ابو الخطاب سدوسي: او مفسری نابينا بود. احمدبن
حنبل در حق او مى گويد: قتاده به علم تفسير و اختلاف علما آگاه بود. وی قتاده
را به حفظ توصيف كرده و در باره او به تفصيل سخن گفته است. او حافظترين اهل
بصره بوده و در طاعون سال 118 هـ. در واسط درگذشت.((92)) ابن حبان در الثقات از
او نام برده است.((93)) (حديث 26)
18. انس بن مالك بن نضر: خادم رسول خدا بوده و در ده سالگی خدمت او مى رسدو به
هنگام رحلت رسول خدا (ص)، بيست ساله بوده است. او به بصره نقل مكان كرد و در
سال 91 هـ در همان جا درگذشت.((94)) (حديث 18)
19. موسی بن انس بن مالك: قاضی بصره بوده و از پدرش روايت مى كرد و مكحول و
حميد طويل از وی روايت كرده اند.((95))(حديث 27)
20. حصين بن جندب كوفی جنبی (ابوظبيان كوفي): او از علی بن ابی طالب(ع) وسلمان
روايت مى كند و ابراهيم و اعمش از او روايت كرده اند. وی سال 56 هـ. درگذشت.
ابن حبان در الثقات از او ياد كرده است((96)). ( حديث 31)
21. جبير بن نفير بن مالك بن عامر حضرمي: از ابوذر و ابودرداء روايت مى كرد
واهل شام از او روايت كرده اند. در سال 80 هـ. در شام درگذشت. ابن حبان در
الثقات از او نام برده است. ((97))(حديث 15)
22. اسماعيل بن ابی خالد بجلی احمسي، ابو عبدالله كوفي: عجلی در باره او گفته
است: وی مردی صالح و دقيق بود و شغل آسيابانی داشت.
مروان بن معاويه در حق او مى گويد: اسماعيل را ميزان (ترازو) ناميده بودند. وی
درسال 146 درگذشت. (حديث 29) ((98))
23. تميم بن زيد مازني، ابو عباد انصاري: از صحابه بوده و فرزندانش از او روايت
مى كنند.((99)) (حديث 5، 10)
24. عطاء قداحي: پدر يعلی بن عطاء بوده و از عبدالله بن عمر روايت مى كرده
وعروة بن قيس از او روايت كرده است. ابن حبان در الثقات از او ياد مى
كند.((100))(حديث 11)
25. ابو مالك اشعري: حارث بن حارث اشعری شامی از صحابه رسول خدا بوده واز ايشان
روايت كرده و ابو سلام اسود از او روايت كرده است. او و ابو عبيده جراح در جنگ
احد زخمی شدند. وی در زمان خلافت عمر در گذشت((101)).(حديث 9)
اين سخن شوكانی شگفت انگيز است كه مى گويد: «از هيچ يك از اصحاب رسول خدا(ص) جز
علی و ابن عباس و انس، سخنی مخالف لزوم شستن پاها به هنگام وضو نرسيده
است».((102)) اين ادعا توجيهی ندارد جز اينكه اعتقاد او به لزوم شستن پاها،
مانع شده كه در سنن و مسانيد، فحص و تتبع كند.
كيفيت وضوی پيامبر(ص) از زبان امامان اهل بيت(ع)
امامان اهل بيت، پس از قرآن دومين مرجع مسلمانان در امور اختلافی هستند، زيرا
حافظان سنت رسول خدا و منبع علم او هستند. رسول خدا در حديث ثقلين كه مسلمانان
بر نقل و صحت آن اتفاق دارند، بر اين مطلب تصريح كرده و مى فرمايد:«انی تارك
فيكم الثقلين، كتاب الله وعترتى»،((103)) من دو وزنه گرانقدر راميان شما به جی
مى گذارم: كتاب خدا و عترتم. بنابراين با توجه به جايگاه اهل بيت(ع) بايد برای
دانستن كيفيت وضوی رسول خدا به آنان رجوع كنيم، زيرا آنانند كه ازسرچشمه گواری
وحی نوشيده اند و سنت رسول خدا را نسل اندر نسل حفظ كرده اند.
روايات اهل بيت(ع) درباره وضو:
1. داود بن فرقد نقل كرده است:
قال: سمعت ابا عبدالله(ع) يقول: ان ابی كان يقول: ان للوضوء حدا، من تعداه لم
يؤجر، و كان ابی يقول: انما يتلدد، فقال له رجل و ما حده؟ قال: تغسل وجهك
ويديك، و تمسح راسك و رجليك،
از امام صادق(ع) شنيدم كه مى گفت: «پدرم مى گفت: وضو حدی دارد كه اگر كسی آن را
رعايت نكند، اجر نمى برد. پدرم مى گفت: ولی با اين مسئله دشمنی مى شود. مردی به
او عرض كرد: حد آن چيست؟ فرمود: صورت و دستانت را بشوی و سر وپاهايت را مسح
كن!((104))
2. زراره از امام باقر(ع) روايت كرده است:
آيا نمى خواهيد وضوی رسول خدا (ص) را برای شما انجام دهم؟ گفتيم: بله، پس ظرف
آبی طلبيد. وقتی آوردند آن را در مقابل خود قرار داد، آن گاه آستين را بالا زد
وكف دست راست را در آن فرو برد و گفت: در صورتی كه دست پاك باشد چنين كنيد. پس
مشتی آب برداشت و دست خود را بر پيشانی گذاشت سپس گفت: بسم الله وآب را بر
پيشانی و محاسن خود ريخت
سپس دست چپ را در آب فرو برد و آب برداشت و آن را بر آرنج راست ريخت وباكف دست
چپ آن را از بالا به پايين تا سرانگشتان به جريان در آورد سپس با دست راست مشتی
آب برداشت و بر آرنج دست چپ ريخت و با كف دست راست آن رااز بالا به پايين تا سر
انگشتان به جريان درآورد، و جلوی سر و روی پی راست را بارطوبت دست راست و روی
پی چپ را با رطوبت دست چپ مسح كرد.((105))
زراره مى گويد: امام باقر(ع) فرمود: ...سه مشت آب برای وضو كافی است. يك مشت آب
برای صورت و دو مشت براى دو دست. با رطوبت دست راستت جلوی سرت را مسح كن و با
رطوبتی كه از دست راست باقی مى ماند روی پی راست و با رطوبتی كه از دست چپ باقی
مى ماند،روی پی چپ را مسح كن، مردی از امير المؤمنين(ع) از كيفيت وضوی رسول
خداپرسيد، حضرت همين گونه گفت.((106))
3. زراره و بكير از امام باقر(ع) در باره كيفيت وضوی رسول خدا پرسيدند، امام
درپاسخ، ظرف آبی طلبيد و كف دست راستش را در آن فرو برد و مشتی آب برداشت وبر
صورت ريخت و آن را شست. آن گاه دست چپش را در آب فرو برد و مشتی آب برداشت و بر
بازوی راست ريخت و آن را از آرنج تا كف دست بدون اين كه به آرنج برگردد، شست.
سپس دست راستش را در آب فرو برد و مشتی آب برداشت و آن را بر بازوی چپ از ابتدی
آرنج ريخت و آن را مانند دست راست شست.
پس از آن با رطوبت كف دست، سر و پاها را بدون اين كه آب تازه با دست بردارد،
مسح كرد. سپس فرمود: لازم نيست انگشتان را زير شراك (بند نعلين) فرو برد. آن
گاه فرمود: خداوند مى فرمايد: «يا ايها الذين آمنوا اذا قمتم الی الصلاة
فاغسلوا وجوهكم وايديكم»((107)) پس نبايد از مرفق تا انگشتهای دست چيزی ناشسته
بماند، زيرا خداوند مى فرمايد: «اغسلوا وجوهكم و ايديكم الی المرافق» سپس
فرموده است: «وامسحوا برؤوسكم و ارجلكم الی الكعبين». بنابراين اگر كسی مقداری
از سرو پاها را از انگشتان تا برآمدگی مسح كند، كفايت مى كند.
پرسيديم: برآمدگی پاها كجاست؟ امام(ع) فرمود: پايين تر از مفصل ساق. آن گاه
پرسيديم: آيا يك مشت آب برای شستن صورت و يك مشت برای شستن دست كافی است؟ امام
(ع)فرمود: آری اگر كشيدن دستها خوب انجام شود، دو مشت آب، برای كل وضو كفايت مى
كند.((108))
4. بكير بن اعين، نقل كرده كه امام باقر(ع) فرمود:
آيا وضوی رسول خدا(ص) را برای شما بگويم؟ آن گاه با دست راست مشتی آب برداشت و
با آن صورتش را شست. بعد از آن با دست چپ مشتی آب برداشت و باآن دست راست را
شست و سپس با دست راست مشتی آب برداشت و با آن دست چپ را شست و در آخر، با
رطوبت دستها سر و پاها را مسح كرد.((109))
سخن پاياني:
1. تصريح قرآن به لزوم مسح پاها و اين كه شستن آنها موافق قرآن نيست.
2. گروهی از برجستگان و مشاهير صحابه (كه حافظان سنت و احاديث بوده اند) به
هنگام وضو مسح مى كرده اند و به شدت با شستن پاها مخالفت نموده اند كه روايات
انبوه آنها گذشت.
3. امامان اهل بيت (ع) از جمله امام باقر(ع) و امام صادق(ع) كيفيت وضوی رسول
خدا (ص) را بيان كرده اند كه ايشان به جای شستن پاها، مسح مى كرده است.
4. رواياتی كه بر شستن پاها دلالت دارد، برخی صحيح است و برخی ضعيف، بلكه مى
توان گفت روايات ضعيف بيشتر از روايات صحيح است. بنابراين بر فقيه لازم است با
عرضه روايات شستن پاها بر كتاب و روايات مسح، به علاج آنها بپردازد.
5. پيامبر(ص) به همه مسلمانان فرمان داد به سخنان اهل بيت(ع) تمسك كنند:«انی
تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي» بنابراين چنگ زدن به احاديث آنان،
فرمانبرداری از سخن پيامبری است كه جز به حق چيزی نمى گويد. كسی كه به هر
دوميراث پيامبر(ص) تمسك كند، از گمراهی نجات مى يابد و كسی كه به يكی از آن
دوتمسك كند، بر خلاف سخن پيامبر عمل كرده است.
علی(ع) كه باب علم پيامبر است، قائل به مسح است. فخر رازی درباره «اقتدا» به
علی(ع) مى گويد: كسی كه در دينش به علی بن ابی طالب اقتدا كند، هدايت يافته
است. دليل اين مطلب، سخن پيامبر است كه فرمود: خدايا حق را داير مدار على قرار
ده.((110))
6. اگر اجتهاد به معنی تلاش كردن برای استنباط احكام از ادله شرعيه است، پس چرا
اين نعمت بزرگ به امامان چهارگانه اهل سنت اختصاص يافته ديگران و از آن محروم
باشند؟ چگونه پيشينيان در اجتهاد، سزاوارتر از پسينيانند؟
مسئله مورد بحث و نظير آن ايجاب مى كند در عصرما نيز باب اجتهاد باز باشد و
درحكم اين مسئله و امثال آن، به دقت و تامل در كتاب و سنت بپردازيم، نه در
سخنان امامان چهارگانه اهل سنت.
اجتهاد، رمز جاودانگی دين و شايسته برای اوضاع و محيطهی مختلف است و ازبدعتهی
جديد نيست. اين باب از زمان پيامبر (ص) و پس از رحلت او باز بوده و درسال 665
هجری با انگيزه های سياسي، بسته شد. مقريزی در مورد انحصار مذاهب اهل سنت در
چهار مذهب مى گويد:
ولايت قضات چهارگانه اهل سنت از سال 665 هجری استمرار يافت، به گونه ای كه در
جهان اسلام، مذهبی غير از مذاهب چهارگانه شناخته نمى شد. كسی كه مذهب ديگری
داشت مورد دشمنی قرار مى گرفت و محكوم مى شد. ولايت هيچ قاضی وشهادت هيچ فردي،
تا وقتی كه مقلد يكی از اين مذاهب چهارگانه نبود، پذيرفته نمى شد. فقهی اهل سنت
در اين دوران و در طول اين مدت به وجوب پيروی از اين مذاهب و تحريم ديگر مذاهب
فتوا دادند و تا به امروز هم به اين فتوا عمل مى شود.((111))
پى نوشت ها :
1- مائده/6.
2- وسائل الشيعه، ج1، باب اول از ابواب وضو.
3- همان
4- مائده/6.
5- مائده/ 48.
6- انعام/114.
7- صحيح مسلم به شرح نووى، ج3، ص115، شماره 229.
8- همان، شماره230.
9- مفاتيح الغيب (تفسير كبير)، ج3، ص252، چاپ مصر، 1308 ه. ق.
10- الدرا المنثور، ج3، ص34.
11- نور الثقلين، ج1، ص483.
12- همان.
13- الدر المنثور، ج3، ص1و4.
14- همان.
15- ابن ابى شيبه، المصنف، ج1، ص213، باب من كان لايرى المسح، باب217.
16- همان.
17- ابن كثير، تفسير القرآن، ج2، ص25، طبرى، تفسير قرآن، ج6، ص82.
18- به گونهاى كه معتقدان به مسح از اظهار عقيده در اين زمينه پرهيز و تنها
درنهان بدان تصريح مىكردهاند.
19- مسند، احمد بن حنبل، ج5، ص342، المعجم الكبير، ج3، ص280،شماره3412.
20- تفسير كبير، ج11، ص161.
21- توبه/1.
22- المحلى، ج2، 56.
23- تفسير كبير، ج11، ص161.
24- شرح سنن ابن ماجه، ج1، ص88، بخش پاورقى.
25- المحلى، ج2، ص56.
26- تفسير النهر الماد، ج1، ص558.
27- غنية المتملي فى شرح منية المصلي معروف به الحلبى الكبير، ص16.
28- شرح سنن ابن ماجه، ج1، ص88.
29- معانى القرآن و اعرابه، ج2، ص153.
30- تفسير الخازن، ج2، ص16.
31- مغنى اللبيب، باب هشتم، قاعده دوم، ص359.
32- همان.
33- حجرات/1.
34- احكام القرآن، ج2، ص346.
35- ابن حزم، الاحكام في اصول الاحكام، ج1، ص510.
36- الكشاف، ج1، ص326.
37- همان.
38- المغنى، ج1، ص124.
39- تفسير المنار، ج2، ص386.
40- تفسير كبير، ج4، ص48.
41- الانتصار، ص24.
42- روح المعانى، ج6، ص74.
43- التاويل، ج6، ص112.
44- اعراف / 203.
45- يونس/ 15.
46- صحيح مسلم، ج2، ص143، باب نماز مسافر.
47- از اين رو مىبينيم كه پا برهنهها و كارگران شيعى مثل كشاورزان و كسانىكه
به پاكى پاهايشان در غير اوقات عبادت كه مشروط به طهارت است، اهميتىنمىدهند،
به هنگام وضو ابتدا پاها را مىشويند، سپس وضو گرفته، بر پاها كه پاك وخشك شده
است، مسح مىكنند.
48- مجله الفيصل شماره 235، ص 48، مقاله ابى عبدالرحمن ظاهرى.
49- مسند احمد، ج1، ص109، حديث 489.
50- كنز العمال، ج9، ص436، حديث 26863.
51- همان، ص448، حديث 26908.
52- همان، ص429، حديث 26822.
53- مسند احمد، ج1، حديث 739 و 919.
54- سنن ابن ماجه، ج1، حديث 460، سنن نسايى، ج2، ص226.
55- صحيح بخارى، ج1، ص23، باب من رفع صوته بالعم من كتاب العلم،حديث1.
56- مسند احمد، ج5، ص342.
57- سنن ابن ماجه، ج1، حديث 460.
58- تفسير طبرى، ج6، ص86، المعجم الكبير، ج1، ص221، حديث 603.
59- حاكم، المستدرك، ج1، ص241.
60- الدر المنثور، ج3، ص29.
61- الخصائص الكبرى، ج1، ص94.
62- اسد الغابه، ج5، ص156.
63- مسند احمد، حديث 1018.
64- كنز العمال، ج5، ص106.
65- منبع اين حديث و احاديث بعدى (احاديث 18 تا 26): تفسير طبرى، ج6،ص82.
66-. طبرى، جامع البيان، ج6، ص82، قاسمى، محاسن التاويل، ج6، ص111،ابن كثير
دمشقى، تفسير القرآن الكريم، ج2، ص27.
67- تفسير القرآن الكريم، ج2، ص27.
68- همان، ص25.
69- كنز العمال، ج9، ص435، حديث 26856.
70- كنز العمال، ج5، ص126.
71- تفسير القرآن العظيم، ج2، ص518.
72- تفسير روح البيان، ج2، ص351.
73- در متن كتاب روح المعانى چنين آمده: ((انه مسح وجهه و...)) اما
((غسلوجهه...)) درست است.
74- روح المعانى، ج6، ص87.
75- تذكرة الحفاظ، ج1، ص124، تهذيب التهذيب، ج9، ص350، حليةالاولياء، ج3،
ص180، شذرات الذهب، ج1، ص149، ابن سعد، الطبقات الكبرى،ج1، ص149.
76- ذهبى، سير اعلام النبلاء، ج4، ص594.
77- ابن حبان، الثقات، ج4، ص179.
78- الثقات، ج7، ص664.
79- سير اعلام النبلاء، ج2، ص377.
80- الثقات، ج3، ص223.
81- تهذيب التهذيب، ج10، ص423، بخارى، التاريخ الكبير، ج8، ص117.
82- تهذيب التهذيب، ج6، ص124.
83- الاصابة، ج4، ص23.
84- الثقات، ج5، ص141.
85- اسدالغابه، ج3، ص192 195.
86- الاصابه، ج1، ص92.
87- تذكرة الحفاظ، ج1، ص79، تهذيب التهذيب، ج5، ص65، حيلة الاولياءاثر
اصفهانى، ج4، ص310، شذرات الذهب، ج1، ص126، طبقات الحفاظ، ص43.
88- تهذيب التهذيب، ج7، ص293، تذكرة الحفاظ، ج1، ص95، تهذيبالاسماء، ج1،
ص340.
89- تهذيب التهذيب، ج3، ص281.
90- الثقات، ج4، ص240.
91- الثقات، ج5، ص195194، تذكرة الحفاظ، ج1، ص92، تهذيب التهذيب،ج7،
ص180.
92- تذكرة الحفاظ، ج1، ص122 124.
93- الثقات، ج5، ص321، البداية و النهاية اثر ابن كثير، ج9، ص313،
تهذيبالاسماء، ج2، ص57، تهذيب التهذيب، ج8، ص337.
94- الثقات، ج2، ص4، اسد الغاية، ج1، ص84، تذكرة الحفاظ، ج1، ص44،شذرات
الذهب، ج1، ص100.
95- الثقات، ج5، ص401.
96- همان، ج4، ص156.
97- الثقات، ج4، ص111، تذكرة الحفاظ، ج1، ص52، تهذيب التهذيب، ج2،ص64،
شذرات الذهب، ج1، ص88.
98- تذكرة الحفاظ، ج1، ص153، تهذيب التهذيب، ج1، ص291، العبر، ج1،ص203.
99- الثقات، ج3، ص41.
100- الثقات، ج5، ص202.
101- تهذيب التهذيب، ج2، ص136 وج 12، ص218.
102- شوكانى، نيل الاوطار، ج1، ص163.
103- حديثى است كه مورد اتفاق همه است و اصحاب صحاح و مسانيد آن رانقل
كردهاند: اين حديث را ترمذى از زيدبن ارقم نقل كرده است و حديث 873 از
احاديثكنزالعمال، ج1، ص173 است. امام احمد بن حنبل از زيدبن ثابت در جزء
پنجم از مسندش صفحه 492 نقل كردهاست. طبرانى در المعجم الكبير از زيدبن ثابت
نيز نقل كرده و اين حديث يكى از احاديثكنز العمال، ج1، ص173، شماره873 است.
حاكم اين حديث را در جزء سوم از مستدرك صفحه 148 نقل كرده و پس از نقل آنگفته:
اين حديث، صحيح الاسناد است به شرط صحت اسناد بخارى و مسلم. ذهبى اين حديث را
در تلخيص مستدرك جلد سوم، صفحه 148 نقل كرده واعتراف نموده است به شرط صحت
اسناد بخارى و مسلم. امام احمدبن حنبل اين حديث را از ابو سعيد خدرى در جزء سوم
از مسندشصفحه394، شماره 10747 نقل كرده است. ابن ابى شيبه و ابويعلى و ابن
سعد اين حديث را از ابى سعيد نقل كرده است. اينحديث، حديث شماره 945 از احاديث
كنز العمال جلد اول صفحه 186 است. ابنحجر اين حديث را در اواخر فصل دوم از باب
نهم از كتاب الصواعق المحرقهصفحه 75 روايت كرده است.
104- كلينى، الكافى، ج3، كتاب الطهارة، باب ((مقدار الماء الذى يجزىللوضوء و
الغسل و من تعدى في الوضوء)) حديث3.
105- كلينى، كافى، ج3، كتاب طهارت، باب ((صفة الوضوء)) حديث 4.
106- كلينى، كافى، ج3، كتاب طهارت، باب ((صفة الوضوء)) حديث 4.
107- مائده/ 6.
108- كلينى، كافى، ج3، كتاب طهارت، ((باب صفة الوضوء))، حديث 5.
109- همان، حديث 2.
110- رازى، مفاتيح الغيب، ج1، ص111.
111- خطط المقريزيه، ج2، ص344 333.
منبع:
پايگاه خبرگزاري انتخاب
