درباور توحيدى اديان ابراهيمى, مبدأ هستى ذات يگانه اى است
كه داراى همه كمالات است و براساس حكمت خويش اديان را به بشر هديه داده است, تا
به صورت عقل منفصل, تكميل كننده انديشه ها و دريافتهاى عقلى و علمى آنان باشد.
اين بينش بنيادين مى طلبد كه اديان ابراهيمى ر ا در اصول و معارف و باورها همسو
و همسان و مؤيد يكديگر بدانيم, زيرا اصول, نظر به واقعيتها و بنيادهاى پايدار
هستى دارند و از اين رو آنها نيز پايدار و بى تزلزل اند.
توضيح اين كه مبدأ هستى, يا يگانه و غنى است و يا چندگانه و قائم به غير. انسان
يا مكلف است و مسؤول, و يا موجودى رها و بى تكليف, معاد يا حقيقتى است قطعى و
يا… هر فرض را كه بپذيريم, پايدار و تغيير ناپذير خواهد بود.
به هر حال لازمه اين نگرش, هماهنگى اديان آسمانى و همسويى آنان ـ دست كم ـ در
ميدان باورهاى اصولى است و ما در اين مختصر برآنيم تا بخشى ازاين هماهنگى ها را
بنمايانيم و در پرتو آن, نشان دهيم كه نقطه هاى افتراق چگونه بر تورات و انجيل
تحميل شده است و البته ما ا ين تحقيق را بر پايه آراى قرآن كريم انجام خواهيم
داد.
كتاب مقدس
(همه كتبى كه به نظر كليساى مسيحى مقدس شمرده مى شوند, (كتاب مقدس) را تشكيل مى
دهند.خود (كتاب مقدس) به دو بخش تقسيم مى شود: وصاياى قديم و وصاياى جديد و
قسمت اخير با چهار انجيل شروع مى شود.
اين بخش علاوه بر انجيلها شامل كتاب (اعمال رسولان) و چندين رساله ديگر است كه
آنها نيز به (رسولان) منسوبند و سرانجام به رساله (مكاشفه يوحنا) يا
(آپوكاليپس) ختم مى شود.)1
قسمت اول ـ عهد قديم ـ با دو حرف o . t به شكل اختصارى نوشته مى شود و قسمت دوم
ـ عهد جديد ـ با دو حرف i . m خلاصه مى شود.
عهد قديم معروف, حاوى سى و شش كتاب و رساله است, مسيحيان نگارش آنها را به
پيغمبران يهودى از دوران حضرت موسى(ع) تا زمان حضرت عيسى(ع) نسبت داده اند. عهد
جديدى كه مسيحيان معروف جهان آن را باور دارند, داراى بيست و هفت كتاب يا نامه
مختصر است و مسيحيان نگارش قسم تى از آنها را به شاگردان حضرت عيسى و قسمت ديگر
را به رهبران دوره هاى اول مسيحيت استناد مى دهند.
از يك نظر عهد جديد را نيز به دو بخش تقسيم كرده اند:
اول: اسفار تاريخى: متى, مركس (مرقس), لوكا (لوقا) , يوحنا و كردار پيغمبران
(اعمال الرسل).
دوم: علمى. قسمت ديگر عهد جديد, نامه هاى پيشوايان صدر مسيحيت است و از آن رو
كه احكام قسمتى از عقايد مسيحيان در آنها ذكر شده, اسفار يا فصول علمى اش مى
نامند كه عبارت باشد از نامه هاى پولس بنيانگذار مسيحيت امروز جهان.2
(… كليساى مسيحى مجموعه رسالات كتاب مقدس (ميثاق قديم و جديد) را (بيبل) مى
نامد كه از كلمه يونانى (بيبلوس) به معنى (كتاب) گرفته شده است. (بيبل) حاوى
معتقدات و اصول مذهبى مسيحيان است كه (كانن) ناميده مى شود. (كانن) در زبان
يونانى به معناى مقياس است و از اين نظر (بيبل) را مى توان ترازوى معتقدات
مسيحيان دانست… )3
بنابراين كتاب مقدسى كه نزد مسيحيان وجود دارد از عهد قديم و عهد جديد تشكيل
يافته است كه عهد قديم شامل تورات و برخى رساله هاى گوناگون است, و عهد جديد كه
مشتمل بر اناجيل چهارگانه: متى, مرقس, لوقا, يوحنا و كتاب اعمال رسولان و نامه
هاى متعدد و مكاشفه يوحنا است. و محور كوشش اين نوشتار همين عهد جديد, بويژه
اناجيل چهارگانه مسيحيان است.
سازمان مسيحيت
(مسيحيت به سه فرقه بزرگ: كاتوليك, ارتدوكس و پروتستان تقسيم شده اند. مهم ترين
فرقه موجود مسيحى فرقه كاتوليك است و سپس فرقه هاى ارتدوكس و پروتستان اند. غير
از اين سه مذهب بزرگ, مذاهب ديگرى در دامان مسيحيت پديدار شدند كه شمار آنها به
يكصد و پنجاه فرق ه و مذهب مى رسد. امروزه بزرگ ترين (به لحاظ كميت نه كيفيت)
مذهب مسيحى مذهب كاتوليك است كه پاپ پيشواى آن است.)4
(… امروز در حدود سيصد و شصت فرقه در مسيحيت وجود دارد كه هريك داراى عقايد
خاصى هستند و نسبت به يكديگر تعصب دشمنانه دارند)5
مناسك و شعائر اصلى دين مسيح
1. تعميد: (بپتيزم) كه عبارت از غسل و شست وشوى مقدس است6 به عنوان تطهير از
گناه كه ما آن را آب توبه مى ناميم.اين عمل براى آمادگى فرد مسيحى جهت شرف و
دخول به ملكوت خدايى انجام مى شود.
2. عشاى ربانى: مهم ترين مناسك و شعائر دين مسيح است. اين رسم كه عبارت است از
خوردن نان و آشاميدن شراب, به ياد زنده كردن پيمان خود با عيسى مسيح انجام مى
شود. و منشأ آن گويا همان خوردن نان و شرابى است كه او در آخرين شب زندگى خود
با حواريون انجام داد. اين رس م هر يكشنبه ميان مسيحيان اجرا مى شود, ولى بعدها
اجراى آن در هر هفته تعطيل شد و اكنون هر سال يك بار انجام مى گيرد.
3. آئين و مراسم ورود نوبالغان به جرگه مسيحيان و عضويت در كليسا است. مطابق
اين آئين, نوبالغان نزد كشيش محل مى روند و طلب آمرزش مى كنند و ايمان و پيمان
خود را نسبت به مسيح و تعاليم او تحكيم مى نمايند و در نتيجه حق شركت در مراسم
عشاى ربانى مى يابند.7
4. اعتراف به گناه و اظهار توبه و استغفار از گناهان بدين معنى كه بر هر مسيحى
اعتراف به گناه نزد كشيش واجب است. (اين آئين در ميان پروتستانها مرسوم نيست).8
5. آئين ازدواج و مراسم عقد نكاح كه بايد با مقررات و تشريفات كليسا انجام شود.
6. تدهين: تشريفاتى است كه كشيش با دعاهاى ويژه و با روغن زيتون مقدس, شخص
محتضر را آماده زندگى اخروى مى سازد.
7. اعتقاد به سلسله مراتب و درجات روحانيان مسيحى و احترام به مقامات روحانيان,
از پاپ تا كشيشان ساده محلى, از ضروريات دين مسيح است.9
يكى از پژوهشگران در باره اين مراسم اعتراف مى نويسد:
(… در سال 1354 شمسى در سفرى به ايتاليا و توقفى سه روزه در رم به كليساى سنت
پطرز رفتم… در داخل كليسا وضعى را مشاهده نمودم كه مبيّن خريد گناهان از سوى
مقامات روحانى كليسا بود… در تالار اصلى كليسا مؤمنان در برابر كشيشهاى گوناگون
زانو زده و اعتراف مى كردند. در اين موقع پيرمردى همراه همسر پيرش با عجله و
شتاب به سوى كيوكس رفتند. گناهكاران در دو طرف كشيش قرار گرفته. براى اين كه
شرم و حيا مانع اعتراف به گناهان نشود پرده اى آويخته شد و اعتراف شروع شد اما
بسيار آهسته كه ديگران نشوند. اندكى بعد پيرمرد و همسرش خوشح ال و خندان! خارج
شدند: آنان ورقه ورود به بهشت را در دست داشتند.)10
شمار واقعى انجيلها
آقاى عبدالأحد (مسيحى مسلمان شده) در كتاب خود (الانجيل و الصليب) مى نويسد:
(در كنفرانس نيكيه (نيقيه 325 ميلادى) جمعيتهاى زيادى از اقطار مختلف گرد آمده,
بيش از دوهزار نماينده روحانى بودند و با خود دهها انجيل و صدها نامه مذهبى جهت
بررسى آورده بودند. انتخاب اين چهار انجيل از ميان بيش از چهل انجيل صورت گرفت.
و انتخاب بيست و يك نامه جديد از ميان نامه هاى غيرقابل شمارش انجام يافت… و
تصميم بر اين گرفته شد كه كتابهاى موجود در عهد جديد پذيرفته و بقيه كتابها
مردود شمرده شده همه سوزانده شوند).11
ييكى ديگر از پژوهشگران مى نويسد:
(… بعضى از آنها (انجيلهاى نادرست) كاملاً محفوظ مانده اند, مانند انجيل سن
توماس, انجيل سن ژاك و دو انجيل فيكورم. از بعضى ديگر فقط قسمتهايى در دست است
و بالأخره از برخى نيز فقط عنوانى مانده كه در كتابهاى هم عصرشان اشاره اى به
نامشان شده است.
در اينجا اسامى انجيلهايى را كه از آنها قسمتهايى باقى است و انجيلهايى كه فقط
عنوانشان مانده است ذكر مى كنيم: انجيل مصريان, انجيل ابدى, انجيل آندره, انجيل
آپل, انجيل اثنى عشر, انجيل برنابه, انجيل بارتلمى, انجيل بازيليد, انجيل سرنت,
انجيل حوا, انجيل عبريان, انجيل مانوى ها, انجيل مارسيون, انجيل تكامل, انجيل
فيليپ, انجيل پطرس, انجيل تاتين, انجيل ولانتن, انجيل سورى ها, انجيل صباوت
و…)12
و اما انگيزه سبب انتخاب اين چهار انجيل (متى, لوقا, يوحنا, مرقس) از بين ساير
انجيلها و بررسى آن خود مجال ديگرى را مى طلبد كه پرداختن به آن از حوصله اين
نوشتار بيرون است و به نقل فرازى دراين باب به اختصار بسنده مى كنيم:
(… اختلافات مذهبى به انتها درجه رسيده, كتابهاى مقدس از حد شمارش بيرون شده,
پادشاه بت پرستى به نام قسطنطين مسيحى شده مى خواهد مسيحيان را براساس نقشه
سياسى روى يك عقيده و يك سنخ (كتابهاى مقدس) متحد سازد. كنفرانسى در نيقيه در
سال325 تشكيل داد, با اكثريت آرا ء عقائدى تصويب گرديد و كتابهاى موجود در عهد
جديد به رسميت شناخته شد, بقيه غيرقانونى اعلام شد.)13
(لفظ انجيل از يونانى گرفته شده و چنانچه تولستو در اول انجيل خود شرح مى دهد.
كلمه انجيل از ايو ev و انگليون است كه ايو به معناى خوب و نگليون به معناى خبر
است. روى هم رفته دو كلمه به معناى خبر خوش يعنى مژده و بشارت مى شود.)
انجيلهاى چهارگانه (متى, مرقس, لوقا, يوحنا)
وليم ادى مفسر انجيل در تفسير خود مى نويسد:
(مسيح, مسلماً هيچ يك از اين كتابها را ننوشته, لكن او تاريخ زندگانى است كه
همه آن را مى خوانيم. در ابتداى عهد جديد, زبان به زبان فرا گرفته مى شد و هيچ
يك از اين كتابها تا بيست سال بعد از صعود مسيح نوشته نشد, و انجيل چهارم را
يوحنا پس از گذشت پنجاه سال از عروج مسيح نوشت.)14
(جان ناس) نيز در كتاب خود (جامع الاديان) مى نويسد:
(چيزى كه مسلم است, مسيح(ع) تعاليم خود را ننوشته, بلكه به شاگردان خود اعتماد
كرده به آنها دستور داده تا در نقاط مختلف جهان منتشر شوند, چيزهايى را كه از
ايشان فرا گرفته اند به مردم ياد دهند.) 15
نكته اى را كه محققان و ارباب كليسا بر آن اتفاق دارند اين است كه انجيلهاى
كنونى نه انشاء حضرت مسيح(ع) و نه املاء ايشان است, بلكه يك سلسله مطالبى است
كه پس از صعود آن پيامبر الهى به رشته تحرير درآمده است. سخن در درستى انتساب
اين اناجيل به صاحبان آنها است ك ه به برخى از نظريه هايى كه در اين زمينه از
سوى محققان و وابستگان به كليسا ابراز شده, اشاره مى شود.
نظريه كليسا
(… كليسا نويسندگان انجيل را حواريون و نزديكان آنها معرفى مى كند و اين اعتقاد
را تبليغ مى نمايد كه مؤلف واقعى همه اين رسالات خداوند است كه بوسيله روح خود
(روح القدس) كلام الهى را به تنظيم كنندگان و محرّرين القاء كرده است.)16
(… چهار كتاب اول عهد جديد, (انجيل) ناميده مى شوند كه به زبان يونانى به معنى
مژده يا خبر خوش مى باشد. اين كتابها به وسيله چهار نويسنده مختلف نوشته شده
اند و هركدام, خود كتاب جداگانه اى در مورد زندگى و تعليمات عيسى مسيح(ع) مى
باشد… مسيحيان آنها را كلام خدا مى دانند و معتقدند خدا به وسيله روح خود طورى
اين نويسندگان را هدايت كرد كه نوشتجات آنها كاملاً صحيح است!)17
(مسيحيت امروز (معروف) جهان به قدسيت كتـاب مقدس اعتراف دارد و محتويات آن را
دستورات خدايى كه توسط روح القدس به نگارندگان آن الهـام شده مى پندارند.)18
نظريه برخى از محققان
بسيارى از پژوهشگران در درستى انتساب اناجيل به كسانى كه منتسب شده: (لوقا,
مرقس, يوحنا, متّى) ترديد كرده اند. بلكه برخى پا را فراتر نهاده و با استناد
به تناقضى كه در بيان آنها با يكديگر ديده مى شود, محتويات آنها را گرد آمده از
افرادى ناشناخته دانسته اند كه زير لواى نام افراد موجّه نزد مسيحيان به نشر آن
پرداخته اند و با اين وسيله به نشر افكار پيش ساخته خويش مبادرت ورزيده اند.
(… روحانيون و رهبران كليسا براى معتبر ساختن روايات خود از يك سنّت كتاب مقدس
پيروى كرده و اين رسالات را به نام شخصيتهاى مورد احترام مردم تدوين نمودند,
بدون آن كه كوچك ترين ارتباطى بين مؤلفين واقعى و اين شخصيت ها وجود داشته
باشد… بنابر تحقيقاتى كه اغلب, مس تقيم يا غيرمستقيم مورد تأييد كليسا است,
مؤلف هيچ يك از مقالات كتاب مقدس به قطعيت شناخته نشده و همه نامهايى كه براى
آنها برگزيده اند فرضى و سمبليك است.) 19
آقاى (كارل كائوتسكى) نيز چنين بيان مى دارد:
(امروزه مسلم است كه به استثناء اقليت كوچكى از نوشته هاى مسيحيت اوليه, بقيه
هيچ كدام توسط نويسندگانى كه اين آثار به آنها منسوب است نوشته نشده اند, و
اغلب در تاريخى ديرتر از آنچه كه معمولاً ادعا شده به تحرير درآمده اند, و متون
اصلى در بسيارى ازموارد از طري ق ملحقات و تجديد نظرهاى بعدى بطور بى شرمانه اى
تحريف شده اند, و بالاخره اينكه امروزه مسجل است كه انجيلها و هيچ يك از آثار
مسيحيت اوليه توسط يكى از هم عصران مسيح نوشته نشده است.)20
حكيم روسى موسوم به (تاره اف) نيز كه استاد آكادمى مذهبى مسكو بوده است, در
كتاب خود با نام (فلسفه تاريخ انجيلى) كه در 1903 منتشر شده, چنين مى نويسد:
(انجيلها نه تاريخ اند و نه سند تاريخى. حتى آنها را سالنامه نيز نمى توان به
حساب آورد.) 21
برخى دامنه ترديد خويش را تا وجود عيسى(ع) كشانده و در اصل موجوديت تاريخى آن
پيامبر عظيم الشان تشكيك كرده اند:
(… بارى حتى يك منبع تاريخى قابل ارزش نيست كه وجود عيسى مسيح(ع) را تأييد
كند.)22
واكنون شايسته است پيشينه تاريخى انجيلهاى موجود را نيز يادآور شويم:
(نسخ خطى كتاب عهد جديد كه در دست است, بسيار قديمى تر از عهد قديم است. قديمى
ترين نسخه آن مربوط به قرن چهارم, در واتيكان محفوظ است. قديمى ترين ترجمه,
مربوط به پايان قرن دوم ميلادى است و آن ترجمه به زبان آرامى است كه در سوريه
سخن مى گفتند و عنوان آن ترجمه ساده است. دو ترجمه قبطى مربوط به قرن سوم و
چهارم است. ديگر ترجمه لاتين است كه در حدود سال چهارصد پايان يافت.)23
(… تنها چيزى كه در اين قسمت مورد اعتماد محققان مسيحى قرار گرفته نوشته هاى
لاتينى است كه آقاى تراتورى در سال 1740 ميلادى اكتشاف كرد. متخصصين احتمال
داده اند نگارش آن شايد سال 180 ميلادى باشد. دراين اوراق كشف شده, نوشته هاى
عهد جديد به نويسندگان معروف فعلى آن نسبت داده شده است. 24
تنها مدركى كه مسيحيان در استناد نوشته ها دارند, به اعتراف خودشان سه نسخه خطى
زير است:
اول. نسخه خطى واتيكان كه در كتابخانه پاپ دوم موجود بوده است و متخصصان, تاريخ
نگارش آن را قرن چهارم ميلادى تشخيص داده بودند.
دوم. نسخه سينائى كه زمانى در كتابخانه لنين گراد بوده و احتمال قوى مى دادند
كه در قرن چهارم ميلادى نگارش يافته باشد و بعضى ها حدس مى زنند اين همان نسخه
اى است كه دكتر تيشندرف آلمانى در ست كاترين اكتشاف كرده و به كتابخانه لنين
گراد روسيه فرستاده است.
سوم. نسخه اسكندريه كه در خزانه انگلستان موجود است25 و تاريخ نگارش آن, سال
پانصد ميلادى تخمين زده شده است.) 26
بجاست دراين قسمت به نقل بخشى از مناظره حضرت رضا(ع)با يكى از دانشمندان مسيحى
بپردازيم:
(… وقتى حضرت عيسى(ع) از ميان مسيحيان رفت و انجيل حضرت مفقود گرديد, نصارى به
نزد علماى خود آمدند و گفتند ما چه كنيم و چاره ما چيست؟ عيسى به قتل رسيد!
تنها انجيلى كه از وى به يادگار مانده بود مفقود گرديد, شما علماى ما هستيد
چاره اى بيانديشيد و تكليف ما را روشن سازيد. لوقا و مرقس در جواب گفتند: انجيل
و كتاب عيسى در سينه هاى ماست و ما هر چند يك بار يك (سِفر) از آن را به شما مى
دهيم. شما از اين جهت ناراحت نباشيد. كنيسه ها را خالى نگذاريد. هر وقت نوشتيم
به اطلاع شما رسانده و براى شما تلاوت مى كنيم. لوقا, مرقس , يوحنا و متى
نشستند و اين انجيل هاى فعلى را براى شما تدوين نمودند, درحالى كه اين چهار
نفر, شاگردان شاگردان پيشينيان بودند و شاگردان بلافصل خود حضرت عيسى نبودند…
)27
اين بود پاره اى از نظريه هاى گوناگون در مورد انجيلها. ولى نقد و بررسى در
مورد آنها مجالى گسترده تر مى طلبد.
باورهاى مشترك قرآن و عهد جديد
اكنون پس از آگاهى به آنچه گذشت, همانها را مقدمه اى ساخته و به نقطه اصلى بحث
كه دستيابى به باورهاى مشترك بين قرآن كريم و عهد جديد است مى پردازيم. گسترش
دامنه بحث تطبيقى و مقايسه اى از اناجيل به تمام عهد جديد (اناجيل اربعه, كتاب
اعمال رسولان, نامه ه اى پولس, رساله پطرس و مكاشفه يوحنا) به لحاظ آن است كه
اولاً, آنها نيز مانند انجيلهاى چهارگانه نزد مسيحيان معتبرند. و ثانياً,
اناجيل اربعه از مختصات مسيحيان هستند. به خلاف ساير قسمتهاى كتاب مقدس (تورات
و…) كه از شرايع قبلى به ارث رسيده اند.
بى مناسبت نيست كه اشاره كوتاهى نيز به نسبت انجيلها با يكديگر داشته باشيم, هر
چند در ادامه بحث تطبيقى موارد مشترك و متناقض بين اناجيل نيز آشكار خواهد شد.
(كرى ولف) در اين باره مى نويسد:
(52% از آنچه در انجيل منسوب به متى نقل شده مشابه با چيزهايى است كه در ساير
انجيلها نوشته شده است, و 48% بقيه اصلاً در انجيلهاى ديگر وجود ندارد. در
انجيل منسوب به مرقس 7% اطلاعات با اطلاعات منقول در ساير انجيلها تطبيق نمى
كند. اين نسبت در انجيل منسوب به ل وقا به 59% مى رسد. بالاخره انجيل منسوب به
يوحنا تقريباً اختلاف كمى با ساير انجيلها دارد و فقط 8% از محتويات آن يادآور
مطالبى است كه در ساير انجيلها آمده است… )28
نيز دكتر بوكاى در اين زمينه بر اين باور است كه آيات مشترك بين سه انجيل
(جامع) 330 آيه بوده, مشتركات ميان مرقس و متى 178 آيه بوده و قدر مشترك ميان
مرقس و لوقا 100 آيه و اشتراك ميان متى و لوقا 230 آيه است و شمار آيات مخصوص
هريك از اين سه انجيل بدين شرح است :
متى 330 آيه, مرقس 53 آيه و لوقا 500آيه… 29
لازم به يادآورى است كه نگاه تطبيقى ما در قالب عناوين موضوعى (يكتا پرستى,
عيسى(ع), روز جزا… ) است كه يكى را پس از ديگرى مطرح نموده و به نقل جلوه هاى
مشترك بين قرآن كريم و عهد جديد پرداخته و مطالبى را دراين زمينه يادآور مى
شويم:
يكتا پرستى
شالوده و اصلِ بنيادين دستورات قرآن كريم, توحيد و يكتاپرستى است, چنانكه در
جاى جاى قرآن كريم تأكيد بر اين اصل اساسى و محورى ديده مى شود:
الف: (قل هو الله احد… ولم يكن له كفواً احد) اخلاص/ 1و4
ب: (وقضى ربك الاتعبدوا إلاّ اياه… ) اسراء/ 23
و بسيارى آيات ديگر.
در انجيل و ساير بخشهاى عهد جديد نيز به اين اصل بارها اشاره شده است; از جمله:
(… و حيات جاودانه اين است كه براى خداى واحد حقيقى و عيسى مسيح را كه فرستادى
بشناسند.) (انجيل يوحنا باب هفدهم آيه 3 ط. ل)
(… و يكى از كاتبان… از او پرسيد كه اول همه احكام كدام است. عيسى او را جواب
داد كه اول همه احكام اين است كه بشنو اى اسرائيل خداوند خداى ما خداوند واحد
است… ) (انجيل مرقس, باب 12, آيه 29 و 30 ط . ل) 30
(… و نيست شايسته به غير از خداى يگانه… ) (انجيل متى, فصل شصت و يكم, صفحه 110
خ) 31
(نوشته شده است كه براى پروردگار معبود خود سجده كن و براى او تنها عبادت كن.)
(انجيل لوقا, فصل 11, باب4, صفحه186)
و در مقدمه (انجيل يوحنا) چنين آمده است:
(به نام… خداى يگانه انجيلي… )
و در فصل دوازدهم صفحه 256 از همين انجيل چنين آمده است:
(… و طلب نمى كنيد بزرگى را از خداى يگانه… )
و در ساير بخشهاى عهد جديد نيز چنين آمده است:
(… پس درباره خوردن قربانيهاى بتها مى دانيم كه بت در جهان چيزى نيست, و اينكه
خداى ديگر جز يكى نيست. زيرا هر چند هستند كه به خدايان خوانده مى شوند, چه در
آسمان و چه در زمين, چنانكه خدايان بسيار و خداوندان بسيار مى باشند. لكن ما را
يك خدا است… ) (رساله او ل پولس رسول بقرنتيان, باب هشتم, آيه 5 تا 7, صفحه 273
ط . ل)
رگه هاى شرك و ناهمسازى با توحيد
به رغم تعابير توحيدى كه از انجيل ها آورديم, در موارد ديگرى ازاين كتابها,
سخنانى ناهمساز و شرك آلود ديده مى شود:
(… و شناخته ايم كه تو مسيح پسر خداى حى هستى.) (انجيل يوحنا, باب ششم, آيه 70,
صفحه 156, ط .ل)
(من و پدر (خدا) يك هسيتم… و يقين كنيد كه پدر در من است و من در او.) (انجيل
يوحنا, باب دهم, آيه 31 و 39, صفحه 165 ط . ل)
(او گفت بلى اى آقا من ايمان دارم كه توئى مسيح پسرخدا كه در جهان آينده است.)
(انجيل يوحنا, باب يازدهم, آيه 27, صفحه 166, ط . ل)
(… آيا باور نمى كنى كه من در پدر هستم و پدر در من است… مرا تصديق كنيد كه من
در پدر هستم و پدر در من است.) (همان, باب چهارهم, آيه 10 و 11, صفحه 73)
(به نام پدر و پسر و روح پاك خداى يگانه انجيلى) (مقدمه انجيل يوحنا, صفحه 245,
خ)
و مانند اين اعتقاد در عهد جديد فراوان ديده مى شود. اين همان مسئله تثليث و
يكى از اصول اساسى مسيحيت است كه خود كلافه سردرگمى است كه ارباب كليسا را به
وادى عجز كشانده است. (كرى ولف) در اين زمينه مى نويسد:
(… بايد گفت كه روابط غيرقابل فهم بين اعضاى تثليث نيز, يعنى خداى پدر(اب) و
خداى پسر (ابن) وخداى روح القدس به عقل نمى گنجد. اين مسئله به خصوص هميشه
الهيون را دچار سردرگمى كرده است. بنابر تعاليم كليسا خدا واحد و يگانه است,
ليكن در عين حال در وجود (سه شخص) ا ز هم جدايى ناپذيرند, زيرا تثليث, غيرقابل
تقسيم و لاينفكّ است, ولى در عين حال هر يك از اجزاى تثليث بالاستقلال وجود
دارند.) 32
ويليام م . ميلر دانشمند مسيحى در اين زمينه چنين مى نويسد:
(… اين اناجيل با يكديگر تناقض ندارند! بلكه مكمّل يكديگر هستند ومانند چهار
عكس مى باشند كه از يك شخص در چهار جهت مختلف گرفته شده باشند. اكنون مى دانم
كه مايليد بپرسيد: در صورتيكه خدا واحد است چگونه امكان دارد كه عيسى مسيح پسر
خدا بوده و با خدا يكى باشد؟ د ر واقع اين موضوع از اسرارى است كه فهم آن
بالاتر از عقل محدود ما مى باشد. چه كسى غير از خود خدا مى تواند به ذات و
ماهيت الهى پى ببرد؟) 33
عجز استدلالى در اين كلام به خوبى نمايان است و وارد شدن در اصل مسئله تثليث,
خود مجالى ويژه مى طلبد كه ما اكنون به همين مختصر اشاره بسنده كرده و از آن مى
گذريم. و فقط آيه اى را از قرآن كريم دراين خصوص يادآور مى شويم:
(يا اهل الكتاب لاتغلوا فى دينكم و لاتقولوا على الله إلاّ الحق إنما المسيح
عيسى بن مريم رسول الله و كلمته ألقيها إلى مريم و روح منه فآمنوا بالله و رسله
و لاتقولوا ثلاثة انتهوا خيراً لكم إنّما الله إله واحد سبحانه أن يكون له ولد
له ما فى السموات و ما فى ال ارض و كفى بالله وكيلاً) نساء/ 171
اى اهل كتاب [مسيحيان]! در دين خويش غلو مكنيد و درباره خدا جز سخن حق مگوييد.
همانا, عيسى پسر مريم, پيامبر خدا و كلمه او بود كه به مريم القا شد و روحى از
او بود. پس به خدا و پيامبرانش ايمان بياوريد و مگوييد كه سه چيزند, از اين
انديشه ها باز ايستيد كه خير ش ما در آن خواهد بود. همانا خدا, معبودى يكتاست و
از داشتن فرزند منزه است, از آن اوست آنچه در آسمانها و زمين است و خدا كارسازى
را كافى است.
تولد عيسى(ع) به روايت قرآن
بخشى از سوره مريم به داستان ولادت عيسى (ع) مى پردازد, كه با اين آيه آغاز مى
شود:
(واذكر فى الكتاب مريم إذ انتبذت من أهلها مكاناً شرقياً… ) مريم/ 16 - 30
ترجمه آيات اين بخش چنين است:
دراين كتاب مريم را يادكن, آن گاه كه ازخاندان خويش در مكانى رو به سوى برآمدن
آفتاب دورى گزيد.
ميان خود و آنان پرده اى كشيد و ما روح خود را نزدش فرستاديم و چون انسانى تمام
بر او نمودار شد, مريم گفت: از تو به خداى رحمان پناه مى برم, كه پرهيزگار
باشى.
گفت: من فرستاده پروردگار تو هستم, تا تو را پسرى پاكيزه ببخشم.
گفت: از كجا مرا فرزندى باشد, حال آن كه هيچ بشرى به من دست نزده است و من
بدكاره نبوده ام.
گفت: پروردگار تو اين چنين گفته است: اين براى من آسان است. ما آن پسر را براى
مردم آيتى و بخشايشى قرار دهيم و اين كارى است كه بدان حكم رانده شده.
پس به او آبستن شد و او را با خود به مكانى دورافتاده برد.
درد زاييدن او را به سوى تنه درخت خرما كشانيد. گفت: اى كاش پيش از اين مرده
بودم و از يادها فراموش شده بودم.
كودك از زير او ندا داد: اندوهگين مباش. پروردگارت از زير پاى تو جوى آبى روان
ساخت. نخل را بجنبان تا خرماى تازه چيده برايت فرو ريزد.
پس اى زن, بخور و بياشام و شادمان باش و اگر از آدميان كسى را ديدى بگوى: براى
خداى رحمان روزه نذر كرده ام و امروز با هيچ بشرى سخن نمى گويم.
كودك را برداشت و نزد قوم خود آورد. گفتند: اى مريم, كارى زشت كرده اى! اى
خواهر هارون, نه پدرت مرد بدى بود و نه مادرت زنى بدكاره!
[مريم] به فرزند اشاره كرد. [مردم] گفتند: چگونه با كودكى كه در گهواره است سخن
گوييم؟ كودك گفت: من بنده خدايم, به من كتاب داده و مرا پيامبر گردانيده است.
تولد عيسى به روايت عهد جديد
(اما ولادت عيسى مسيح چنين بود كه چون مادرش مريم به يوسف نامزد شده بود, قبل
از آن كه با هم آميزند او را از روح القدس حامله يافتند. و شوهرش يوسف (نجار)
چون كه مرد صالح بود و نخواست او را عبرت نمايد, پس اراده نمود او را به پنهانى
رها كند. اما چون او در اين چيزها تفكر كرد, ناگاه فرشته خداند در خواب بر وى
ظاهر شده گفت اى يوسف پسر داود, از گرفتن زن خويش مريم مترس, زيرا كه آنچه در
وى قرار گرفته است از روح القدس است. و او پسرى خواهد زاييد و نام او را عيسى
خواهى نهاد, زيرا كه او امت خويش را از گناهانشان خ واهد رهانيد.
و اين همه براى آن واقع شد تا كلامى كه خداوند بر زبان نبى گفته بود تمام گردد.
كه اينك باكره آبستن شده پسرى خواهد زاييد و نام او را عما نوئيل خواند كه
تفسيرش اين است:
خدا با ما. پس چون يوسف از خواب بيدار شد, چنانكه فرشته خداوند به او امر كرده
بود به عمل آورد و زن خويش را گرفت. و تا پسر نخستين خود را زاييد او را نشناخت
و او را عيسى نام نهاد.) (انجيل متى, باب اول, آيه 18 تا 35, ط . ل, صفحه 1 و 2
عهد جديد)
و نيز در انجيل لوقا چنين مى خوانيم:
(… و در ماه ششم, جبرائيل فرشته از جانب خدا به بلدى از جليل كه ناصره نام داشت
فرستاده شد, نزد باكره نامزد مردى مسمّى به يوسف از خاندان داود, و نام آن
باكره مريم بود.
پس فرشته نزد او داخل شده گفت سلام بر تو اى نعمت رسيده. خداوند با تو است و تو
در ميان زنان مبارك هستى. چون او را ديد از سخن او مضطرب شده متفكر شد كه اين
چه نوع تحيت است.
فرشته بدو گفت اى مريم ترسان مباش, زيرا كه نزد خدا نعمت يافته اى. اينك حامله
شده پسرى خواهى زاييد و او را عيسى خواهيد ناميد. او بزرگ خواهد بود و به پسر
حضرت اعلى مسمّى شود و خداوند تخت پدرش داود را بدو عطا خواهد فرمود. و او
برخاندان يعقوب تا به ابد پادشاه ى خواهد كرد و سلطنت او را نهايت نخواهد بود.
مريم به فرشته گفت, اين چگونه مى شود و حال آن كه مردى را نشناخته ام. فرشته در
جواب وى گفت, روح القدس بر تو خواهد آمد و قوت حضرت اعلى بر تو سايه خواهد
افكند, از آن جهت آن مولود مقدس پسر خدا خوانده خواهد شد.)
(لوقا, آيه 26 - 36, صفحه 87, ط . ل)
نقطه هاى اشتراك داستان ولادت عيسى(ع)
چنانكه پيدا است با مقايسه بين دو متن قرآن كريم و انجيل, به نقاط مشتركى برمى
خوريم:
يك. ظهور فرشته جبرائيل در مقابل مريم(ع) و بشارت به حمل عيسى(ع).
دو. باكره بودن مريم(ع).
سه. ترس و اضطراب مريم(ع) هنگام ديدن فرشته.
چهار. پدر نداشتن عيسى(ع).
يادكرد موارد اختلاف نيز ضرورى است, كه از قرار زير هستند:
الف. نامزد بودن مريم(ع) براى شخصى به نام يوسف نجّار.
ب: پسر خدا خواندن عيسى(ع).
قرآن كريم به هر دو مورد اشاره نموده و ردّ مى كند:
(… و لم يمسسنى بشر… )
(ماكان لله أن يتّخذ من ولد سبحانه… )
با توجه به اطلاقى كه از نكره (بشر) در سياق نفى (لم يمسسنى) درآيه نخست
استفاده مى شود, با ملاحظه عنايتى كه در مفردات آيه شريفه (مسّ… ) ديده مى شود,
وجود هرگونه همسرى براى مريم(ع) از ديدگاه قرآن مجيد, منتفى اعلام شده است.
و اما فرزند خدا خواندن عيسى(ع) از موارد اساسى اختلاف ميان اناجيل و قرآن است
كه قرآن كريم همچنان كه درآيه دوم ديده مى شود, بارها با شديدترين لحن آن را
نفى كرده و عيسى را بنده و پيامبر الهى شناسانده است.
شايسته است دراين زمينه به فرازهايى از انجيل برنابا كه شباهت بسيارى با سخن
قرآن كريم دارد و از انجيلهاى غيررسمى است34, اشاره اى داشته باشيم:
(هرآينه به تحقيق, برانگيخت خداى در اين روزهاى پسين, جبرئيل فرشته را به
دوشيزه اى كه ناميده مى شد مريم, از نسل داود از سبط يهودا. در بينى كه بود اين
دختر كه زندگانى مى كرد به هر پاكى بدون هيچ گناهى, و منزه بود از ملامت, و
ملازم نماز بود با روزه, همانا يك روزى تنها بود كه ناگاه فرشته جبرئيل داخل شد
بر بستر او و سلام داد به او. گفت خداى باد با تو اى مريم! پس ترسيد آن دختر از
ظهور آن فرشته. و ليكن آن فرشته فرونشاند ترس او را و گفت, مترس اى مريم! زيرا
كه برخوردار شدى نعمتى را از نزد خدايى كه برگزيده تو را, ت ا اين كه باشى مادر
پيغمبرى كه مبعوث مى كند او را به سوى شعب اسرائيل, تا سلوك كنند به شريعتهاى
او به اخلاص.
پس جواب داد عذرا, چطور من مى زايم پسران را و من نمى شناسم مردى را! پس جواب
داد فرشته, اى مريم بدرستى كه خدايى كه ساخت انسان را از غيرانسان, هرآينه قادر
است براين كه بيافريند در تو انسانى را از غيرانسان, زيرا كه هيچ مجالى نيست
نزد او.
پس جواب داد مريم, بدرستى كه من دانا هستم به اين كه خدا قادر است, پس بشود
مشيت او. پس گفت فرشته, بارور شو به پيغمبرى كه زود است او را يسوع بخواني… )
(انجيل برنابا, فصل اول, آيه 1ـ9, صفحه 49ـ50)
و نيز آمده است:
(… اما مريم, چون بود دانا به مشيت خدا و در باطن ترسناك بود ازاين كه به غضب
درآيد طايفه بر او به واسطه اين كه آبستن است, پس سنگباران كنند او را كه گويا
كه مرتكب زنا شده, شوهرى از عشيره خود براى خود اختيار نمود خوش كردار كه يوسف
نام داشت.) (انجيل برنابا, فصل دويم, آيه 1, صفحه 50)
با دقت در متن نقل شده از اين انجيل, تناقض آشكارى ميان آن و ظاهر قرآن كريم
(صرف نظر از روايات وارده در اين زمينه) ديده نمى شود, چه آن كه آن دو مورد
اختلاف كه بيان شد در اينجا وجود ندارد. چون اولاً, اشاره اى به فرزند خدا بودن
عيسى نشده, همچنان كه قسمتهاى د يگر اين انجيل نيز از اين نقيصه دور است. و
ثانياً, ازدواج مريم(ع) با يوسف نجار, پس از باردار شدن وى از فرشته عنوان شده
است نه پيش از آن.
پيامبرى و رسالت عيسى(ع)
در قرآن مى خوانيم:
(… و رسولاً الى بنى اسرائيل أنّى قد جئتكم بآية من ربّكم… ) آل عمران/ 49
( قال إنّى عبدالله آتانى الكتاب و جعلنى نبياً) مريم/ 30
و بسيارى آيات ديگر كه در آنها به پيامبرى و رسالت عيسى(ع) تصريح شده است.
در انجيل نيز از آن شخصيت بزرگ الهى در چند مورد با همين عنوان ياد شده است:
(… يعنى اين كارهايى كه من مى كنم بر من شهادت مى دهد كه پدر, مرا فرستاده است,
و خود پدر كه مرا فرستاد به من شهادت داده است كه هرگز آواز او را نشنيده و
صورت او را نديده ايد. و كلام او را در خود ثابت نداريد, زيرا كسى را كه پدر
فرستاد, شما بدو ايمان نياورديد .)
(انجيل يوحنا, باب پنجم, آيه 36 تا 38, صفحه 52, ط . ل)
و نيز در همين انجيل چنين مى خوانيم:
(… عيسى در جواب ايشان گفت, عمل خدا اين است كه به آن كسى كه او فرستاد ايمان
بياوريد.) (همان, باب ششم, آيه 29, صفحه 154)
همچنين در مواردى ديگر از همين انجيل از آن جمله در باب هفتم, آيات 17, 29 و 34
و باب هشتم, آيات 16, 39 و 43, و باب نهم, آيه 4 و باب شانزدهم آيه 5 به همين
موضوع تصريح شده است.
از سوى ديگر بارها در بخشهايى از انجيل به اتحاد عيسى(ع) با ذات ربوبى! اشاره
شده كه برگرفته از عقيده تثليث از اصول اساسى مسيحيت است:
(… من و پدر يك هستيم… ) (انجيل يوحنا, باب دهم, آيه 30, صفحه 165, ط .ل)
(… آيا باور نمى كنى كه من در پدر هستم و پدر در من است. سخنهايى كه من به شما
مى گويم از خود نمى گويم, لكن پدرى كه در من ساكن است, او اين اعمال را مى كند.
مرا تصديق كنيد كه من در پدر هستم و پدر در من است… ) (همان, باب چهاردهم, آيه
10 و 11, صفحه 173)
اكنون حل مشكله رسالت و اتحاد در مورد عيسى(ع) همچون مسأله تثليث بر عهده ارباب
كليسا است و شايد آنان اين معضل را نيز همانند عقيده به تثليث با احاله به
مجهول و اين كه اين از دائره درك عقلانى بيرون است پاسخ خواهند گفت.
نشانه هاى پيامبرى عيسى(ع)
در قرآن كريم آمده است:
(… أنّى أخلق لكم من الطين كهيئة الطير فأنفخ فيه فيكون طيراً باذن الله و أبرئ
الأكمه و الأبرص و أحى الموتى باذن الله… ) آل عمران/ 49
براى شما از گل, چون شكل مرغى مى سازم, پس مى دمم در آن و به اذن خدا پرنده اى
شده (به پرواز در مى آيد) و كور مادرزاد و پيس (جذام) را بهبود مى بخشم و
مردگان را با اذن الهى زنده مى سازم.
در انجيلهاى چهارگانه نيز به شكل گسترده اى به معجزه هاى اين پيامبر عظيم الشأن
اشاره شده است كه از نظر مصداق, كم و بيش, همانند قرآن كريم است:
(… چون فرود آمد يسوع از كوه, متابعت او كردند جمعى كثير. دراين وقت كسى كه
مبتلا به برص بود آمد به خدمت او… پس دراز كرد يسوع دست خود را و ماليد به او و
گفت: خواستم پاك شدن تو را, پس پاك شو. همان وقت پاك شد از برص…)
(انجيل متى, فصل پانزدهم, باب هشتم, صفحه 81, ت . خ)
و نيز در فصل بيست و پنجم همين انجيل, چنين مى خوانيم:
(… وچون بيرون رفت يسوع از آن خانه, از عقب او دو نابينا بيرون آمدند و فرياد
مى كردند كه رحم كن بر ما اى پسر داود, چون داخل خانه شد, آمدند نزد او. و گفت
يسوع كه شما اقرار داريد به اين كه من مى توانم چشم شما را شفا داد, گفتند: بلى
اى پروردگار, در اين وقت دس ت ماليد بر چشمهاى ايشان و گفت: به علت ايمانى كه
داريد به من, چشم شما بينا مى شود, پس بينا شد چشم ايشان.) (همان/ 86)
و در فصل سى ام نيز آمده است:
(… جواب گفت يسوع كه برويد و اعلام كنيد به يوحنا آنچه ديده و شنيده ايد كه
كوران را بينا كرده ام, و گروه لنگ را به نحوى شفا داده ام كه راه مى روند, و
مبروصين را از برص پاك كرده ام, و كران را شفا داده ام كه مى شنوند, ومردگان را
زنده كرده ام به نحوى كه برمى خيزند… )
تفاوت عمده اى كه دراين خصوص بين قرآن كريم و انجيل ديده مى شود, اين است كه در
قرآن, مقيد به (اذن الله) شده و در انجيل بسته به اراده شخص عيسى(ع) دانسته
شده: (خواستم پاك شدن تو را). و اين خود حكايت از اختلاف بنيادين خداشناسى و
پيامبرشناسى قرآن و انجيل دارد كه اولى تصريح به توحيد و يكتاپرستى دارد و دومى
پندار چندگانه پرستى را در خيال مى پروراند.
پي نوشتها:
1. كرى ولف, درباره مفهوم انجيلها, ترجمه محمد قاضى, 10.
2. ر . ك :على آل اسحاق خوئينى, مسيحيت, 332 و 333.
3. مهندس جلال الدين آشتيانى, تحقيقى در دين مسيح, 14.
4. مبلغى آبادانى, تاريخ اديان و مذاهب جهان, 784.
5. محمد حسين كاشف الغطاء, پژوهشى در باره انجيل و مسيح, ترجمه سيد هادى
خسروشاهى, 241.
6. يوسف فضائى, سير تحولى دينهاى يهود و مسيح, 258.
7. فلسين شاله, تاريخ مختصر اديان بزرگ, ترجمه خدايار محبى, 452.
8. اينارمولند, جهان مسيحيت, ترجمه محمد باقر انصارى و مسيح مهاجرى,70.
9. دكتر عزت الله نوذرى, مسيحيت از آغاز تا عصر روشنفكرى, 52 و 53.
10. مبلغى آبادانى, تاريخ اديان و مذاهب جهان, 746.
11. عبد الأحد, الانجيل و الصليب, 14; مقارنات الاديان, 2/ 138.
12. كرى ولف, درباره مفهوم انجيلها, ترجمه محمد قاضى, 77 و 78.
13. على آل اسحاق خوئينى, مسيحيت, 382.
14. وليم ادى, كنز الجليل فى تفسير الانجيل 1/ 3.
15. جان ناس, تاريخ جامع الاديان, 383.
16. مهندس جلال الدين آشتيانى, تحقيقى در دين مسيح, 14.
17. ويليام م . ميلر, مسيحيت چيست؟ ترجمه كمال مشيرى, 24 و 25.
18. على آل اسحاق خوئينى, مسيحيت, 331.
19. مهندس جلال الدين آشتيانى, تحقيقى در دين مسيح, 31.
20. كارل كائوتسكى, بنيادهاى مسيحيت, ترجمه عباس ميلانى 1/ 24.
21. كرى ولف, درباره مفهوم انجيلها, ترجمه محمد قاضى, 44.
22. همان, 49.
23. فلسين شاله, تاريخ مختصر اديان بزرگ, ترجمه خدايار محبى, 404.
24. ويل دورانت, قصة الحضارة 11 / 315.
25. تاريخ كليساى قديم, 78.
26. على آل اسحاق خوئينى, مسيحيت, 333 و 334 .
27. شيخ صدوق, عيون اخبارالرضا(ع), چاپ 1377 هجرى قم, 1 / 154 ـ 178, نقل از:
محمد حسين كاشف الغطاء, پژوهشى درباره انجيل و مسيح, ترجمه سيد هادى خسرو شاهى,
70.
28. كرى ولف, درباره مفهوم انجيلها, ترجمه محمد قاضى, 20 و 21.
29. دكتر بوكاى, عهدين قرآن و علم, ترجمه حسن حبيبى, 107.
30. ط . ل. منظور از اين حروف اختصارى, ترجمه كتاب مقدس طبع دارالسلطنة لندن
سنه 1914 م است.
31. (خ) رمز (ترجمه اناجيل اربعه) ترجمه, تعليقات و توضيحات: مير محمد باقربن
اسماعيل حسينى خاتون آبادى (1070 - 1127هـ . ق) به كوشش رسول جعفريان است.
32. كرى ولف, درباره مفهوم انجيلها, ترجمه محمد قاضى, 17.
33. ويليام م . ميلر, مسيحيت چيست؟ ترجمه كمال مشيرى, 47.
34. اين انجيل با شماره الف 225 الف 867 در كتابخانه آستان قدس رضوى ثبت شده
است در پشت جلد آن چنين مى خوانيم:
(بسم الله تعالى شأنه العزيز) (كتاب مقدس انجيل برنابا) ترجمه حضرت مستطاب…
آقاى حيدر قليخان قزلباش معروف به سردار كابلى, و در مقدمه آن در مورد اصالت
اين انجيل چنين آمده است: (… واينكه مى گويند در قرن پانزدهم يا شانزدهم اين
انجيل (برنابا) تأليف شده نيز حدسى است رجماً بالغيب و بر آن دليلى و حجتى قائم
نيست, مگر يگانه گناهى كه مى توان براين انجيل اثبات نمود, همانا كه مخالفت آن
است با انجيلهاى چهارگانه معروف در اصول ديانت, و الا چنانچه در مجلد دويم از
دايرة المعارف انگليسى, طبع سيزدهم, صفحه يكصد و هشتادم, در م اده (اپوكريفل
ستريچر) تصريح شده به انجيل برنابا و صدور فرمان جلاسيوس اول در نهى از مطالعه
آن و تاريخ جلوس جلاسيوس اول بر تخت پاپيت سنه چهارصد و نود و دو مسيحى بوده,
يعنى يكصد و سى سال از قبل تاريخ هجرت, يا يكصد وهيجده سال قبل از بعثت حضرت
ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله, و چه دليلى مى توان اقامه نمود براينكه اين
انجيل عين همان انجيل برنابا نباشد كه جناب پاپ مذكور از مطالعه آن نهى
فرموده.)
دراين انجيل دهها بار از پيامبر اسلام با اسم يادشده و بشارت به آمدن وى داده
است. براى دستيابى بيش تر به اصالت و پيشينه اين انجيل مى توان به مقدمه تفصيلى
آن و نيز كتابى كه در همين خصوص نگاشته شده و در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود
است مراجعه كرد.
منبع: مجله
پژوهش هاي قرآني ، شماره 13 و 14 بهار و تابستان 77
