مقدمه
پيروان اين مكتب روايات زيادى از رسول خدا (ص) از طريق ائمه اهل بيت-عليهم
السلام-نقل كردهاند،و روايات زياد ديگرى از على (ع) و ساير امامان-عليهم
السلام-دارند كه امروز از منابع اصلى معارف و فقه شيعه محسوب مىگردد،از جمله
كتابهاى چهار گانه زير كه به كتب اربعه معروف شده است: «كافى» ، «من لا
يحضره الفقيه» ، «تهذيب» و «استبصار» را مىتوان نام برد.ولى تكرار اين
موضوع را ضرورى مىدانيم كه هر حديثى در يكى از اين منابع معروف يا ساير منابع
معتبر وجود داشته باشد به اين معنى نيست كه آن حديثبه خصوص معتبر است،بلكه هر
حديثى سلسله سندى دارد كه بايد هر يك از رجال سند آن جداگانه در كتب رجال مورد
بررسى قرار گيرد،هر گاه تمام رجال سند مورد اعتماد بودند،آن حديثبه عنوان يك
حديث صحيح پذيرفته مىشود،در غير اين صورت،مشكوك يا ضعيف است و اين كار تنها در
خور آگاهان و علماى علم حديث و رجال است.
از اين جا به خوبى روشن مىشود كه وضع جمع آورى احاديث در كتب شيعه با منابع
معروف اهل سنت متفاوت است چرا كه در كتب معروف صحاح مخصوصا صحيح بخارى و صحيح
مسلم،مبناى نويسندگان اين بوده است،كه احاديثى را گرد آورى كنند كه نزد آنها
صحيح و معتبر بوده است و به همين دليل هر يك از آن احاديث مىتواند،براى
دستيابى به عقايد اهل سنت مورد استناد قرار گيرد در حالى كه مبناى محدثان شيعه
به اين بوده كه همه احاديث منسوب به اهل بيت-عليهم السلام-را جمع آورى كنند،و
شناخت صحيح از غير صحيح را به علم رجال واگذار كردهاند-دقت كنيد.
من لا يحضره الفقيه
كتاب «من لا يحضره الفقيه» تاليف شيخ محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه
قمى-در گذشته به سال 381 ه.ق-است.
علامه حلى درباره وى چنين گفته است:
«شيخ و فقيه ما و زعيم مذهب شيعه در خراسان
كه مردى كهنسال بود و همه مشايخ شيعه از او پيروى مىكردند،به سال 355 ه.ق وارد
بغداد شد.او از فقيهان عاليقدر،حافظان حديث،عالمان علم رجال و راويان اخبار به
شمار مىرفت كه در حفظ حديث و كثرت دانش ميان اهالى قم بى نظير بود.وى در حدود
سيصد تاليف داشته و به سال 381 ه.ق در شهر رى در گذشته است.
علامه سيد بحر العلوم درباره او نيز گفته است:
» محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى يكى از شخصيتهاى بزرگ شيعه و ركنى
از اركان شريعت اسلام و سرآمد محدثان بود كه در روايتحديث از امامان
راستين-درود بر آنان-صداقت داشت.او از بركت دعاى امام-زمان-درود بروى-ديده به
جهان گشود و بدان هتبه درجاتى عالى از فضل و كرامت نائل آمد و امام در توقيعى
كه از ناحيه مقدسش صادر شده بود،وى را چنين توصيف كرده است:
«صدوق فقيهى بزرگوار است كه خداوند مردم را به وسيله او بهرهمند مىگرداند»
.
تاليفات شيخ صدوق
پارهاى از تاليفات شيخ صدوق عبارتند از:
1-كتاب «علل الشرايع»
.
2-كتاب «عيون اخبار الرض «
3-كتاب» الامالى
«.
4-كتاب» الخصال
«.
5-كتاب» ثواب الاعمال»
.
6-كتاب «من لا يحضره الفقيه»
.
علامه سيد بحر العلوم به توصيف كتاب
«من لا يحضره الفقيه» پرداخته و چنين گفته
است:
«اين كتاب يكى از كتابهايى است كه در شهرت و اعتبار به روشنايى روز مىماند.
محدث نورى نيز درباره كتاب مذكور گفته است:
«بسيارى از علماء،احاديث موجود در كتاب
«من-لا يحضره الفقيه» را از چند نظر بر
احاديث مذكور در سه كتاب ديگر از كتابهاى چهارگانه ترجيح دادهاند،چه آنان
اعتقاد داشتند كه شيخ صدوق احاديثبسيارى را حفظ بودهو آنها را نيك ضبط كرده و
در روايت تامل روا داشته است و نيز كتاب خود را پس از كتاب
«الكافى» تاليف
نموده و صحت احاديثى را كه در كتاب آورده،تضمين كرده است،و نه تنها مانند ديگر
مؤلفان قصد گردآورى همه احاديث روايتشده را نداشته،بلكه به ثبت احاديث پرداخته
است كه بدانها فتوى داده و بر صحت آنها حكم كرده است و با اعتقادى راسخ آنها را
حجت ميان خود و خدا مىدانسته است»
.
وى نام كتاب «من لا يحضره الفقيه» را از كتاب
«من-لا يحضره الطبيب» تاليف محمد
بن زكرياى رازى اقتباس كرده است.
شيخ صدوق اين كتاب را در چهار مجلد تاليف نمود و محدث بحرانى احاديث مذكور در
چهار مجلد را شماره كرده و مجموع آنها را 5963 حديث در 446 باب به ترتيب زير
ذكر نموده است:
3913 حديث مسند.
2050 حديث مرسل.
نسخههاى خطى اين كتاب فراوان است كه يكى از آنها نسخه مورخ سال 681 ه.ق در
كتابخانه منچستر است،همچنانكه در صفحه 298 فهرست كتابهاى خطى آن كتابخانه به
سال 1934 م چاپ شده،آمده است.
البته من هنوز بدان نسخه خطى دست نيافتهام.
همچنين كتاب فوق الذكر چندين بار به چاپ رسيده است،از جمله:
الف-در لكهنوى هند به سال 1300 ه.ق.
ب-در تبريز به سال 1322 ه.ق.
ج-در تهران به سال 1372 ه.ق.
د-در نجف اشرف به سال 1377 ه.ق.
سيد حسن خراسان شرح حال مبسوطى از شيخ صدوق نگاشته كه به عنوان مقدمه جلد اول
كتاب «من لا يحضره-الفقيه» در سال 1377 ه.ق به زيور طبع آراسته شده است.
الاستبصار
كتاب «الاستبصار» نيز تاليف شيخ طوسى است كهشرح حال وى به طور خلاصه در صفحات
قبل ( ذيل عنوان تهذيب الاحكام )بيان شد.
علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى به توصيف اين كتاب پرداخته و چنين گفته است (1) :
«اين كتاب يكى از كتابهاى چهارگانه و مجموعههاى حديث است كه نزد فقيهان شيعى
دوازده امامى مدار استنباط احكام شرعى بودهاند و مشتمل بر چندين كتاب تهذيب
است كه تنها موارد اختلاف اخبار در آن ذكر گرديده و روش جمع و ائتلاف ميان
اخبار مخالف و موافق بيان شده است»
.
شيخ طوسى گفته است (2) :
«بدانيد-خدايتان تاييد كناد-كه من اين كتاب را به سه بخش تقسيم كردهام:بخش اول
و دوم مسائل مربوط به عبادات را شامل مىشود و بخش سوم در زمينه معاملات و ديگر
ابواب فقهى است» .شيخ الطائفه-خدايش رحمت كناد-احاديث اين كتاب را به ترتيب زير
دستهبندى كرده است:
1-بخش اول:شامل 300 باب و 1899 حديث.
2-بخش دوم:شامل 217 باب و 1177 حديث.
3-بخش سوم:شامل 398 باب و 2455 حديث.
بنابر اين،كتاب
«الاستبصار» مجموعا 915 باب و 5531 حديث را در بر مىگيرد.
نسخه خطى اين كتاب فراوان است كه يكى از آنها نسخهاى استبه خط شيخ جعفر بن
على بن جعفر مشهدى كه در روز هشتم ماه ذى قعده سال 573 ه.ق كتابت آن را به
پايان برده است.
وى اين نسخه را از روى نسخه دست نويس مؤلف،شيخ طوسى-در گذشته به سال 460 ه.
ق-نوشته است كه هم اكنون در كتابخانه شيخ على كاشف الغطاء در نجفاشرف وجود
دارد.
اين كتاب چندين بار به چاپ رسيده است،از جمله:
الف-در لكهنوى هند به سال 1307 ه.ق(3)
ب-در نجف اشرف به سال 1375 ه.ق در چهار مجلد.
الكافى
كتاب «الكافى» تاليف شيخ محمد بن يعقوب كلينى بغدادى-در گذشته به سال 328
ه.ق-است.
در كتاب «تاج العروس» زير واژه
«كلان» چنين نوشته شده است:
«ابو جعفر محمد بن يعقوب كلينى از فقيهان و عالمان بزرگ شيعه در عهد خلافت
المقتدر بالله عباسى بوده و به جهت ورودش به ناحيه» درب السلسلة
«در
بغداد،سلسلى لقب يافته است» .او به سال 327 ه.ق در ناحيه
«درب السلسلة (4)
» و
نيز در «صور (5) » روايتحديث مىكرد.
شيخ طوسى گفته است:
شيخ كلينى قابل اعتمادترين و استوارترين دانشمند در علم حديثبود كه
كتاب «الكافى» را در طول بيستسال تصنيف كرد و به سال 328 ه.ق درگذشت.
نجاشى گفته است:
شيخ كلينى به سال 329 ه.ق-سال پراكندگى ستارگان (6) -وفات يافت و ابو
قيراط،محمد بن جعفر حسينى بر جنازه وى نماز گزارد و در آرامگاهى كه در
«باب
الكوفة» است،به خاك سپرده شد. ابن عبدون گفته است:
من قبر او را در جاده طائى ديدهام كه تخته سنگى بر روى آن نهاده شده و بر آن
تخته سنگ نام وى و پدرش نوشته شده است.
ابو على در كتاب
«منتهى المقال» گفته است:
آرامگاه شيخ كلينى در تكيه مشهور مولوى در ناحيه شرقى بغداد واقع شده كه
زيارتگاه خاص و عام است و بر نماى بيرونى آن پنجرهاى كار گذاشته شده كه در سمت
چپ عابرى كه به قصد ورود به شهر از روى پل (7) مىگذرد،قرار گرفته است.
تاليفات شيخ كلينى
تاليفات شيخ كلينى عبارتند از:
1-كتاب «رسائل الائمة» -درود بر آنان-كه سيد-بن طاووس مطالبى از آن را در
كتاب «كشف المحجة» آورده است.
2-كتاب «الرد على القرامطة»
.
3-كتاب «ما قيل فى الائمة من الشعر»
.
4-كتاب «الرجال»
.
5-كتاب «تعبير الرؤي»
.
6-كتاب «الكافى» .علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى در كتاب
«الذريعة» ،ج 17،ص 245 به
توصيف كتاب «الكافى» پرداخته و چنينگفته است:
اين كتاب يكى از مهمترين كتابهاى چهارگانه است كه مبتنى بر اصول قابل اعتماد
است و كتابى همانند آن در نقل و روايت احاديث از پيامبر اكرم و امامان-درود خدا
بر آنان-به رشته تحرير در نيامده است.
اين كتاب مشتمل برسى و چهار رساله و سيصد و بيست و شش باب است كه شيخ كلينى آن
را در دوران غيبت صغراى امام زمان-درود بر وى-در طول مدت بيستسال تاليف كرده
است.
كتاب مذكور داراى سه بخش است:
1-اصول كافى
2-فروغ كافى
3-روضه كافى بر اين كتاب شروح و حواشى و تعليقات بسيارى نيز نوشته شده است.
شيخ يوسف بحرانى در كتاب
«لؤلؤة البحرين» ،ص 394 مجموع احاديث كتاب
«الكافى» را
به ترتيب زير چنين ذكر كرده است:
5077 حديث صحيح.
144 حديثحسن.
1118 حديث موثق.
302 حديث قوى.
9480 حديث ضعيف.
بنابر اين كتاب
«الكافى» مجموعا 16121 حديث دارد و نسخههاى خطى آن نيز بسيار
است. كهنترين نسخهاى كه من از اين كتاب ديدهام،نسخه موجود در كتابخانه مدرسه
علميه نواب در شهر مقدس مشهد است كه به خط على بن ابى الميامين(ظ)على بن احمد
بن على بوده و به سال 675 ه.ق در شهر واسط نگارش يافته است و هم اكنون نيز در
ميان ميكرو فيلمهاى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران به شماره 5156 يافت مىشود
(8) .
كتاب «الكافى» چندين بار در ايران و هند به چاپ رسيده است،از جمله:
الف-در لكهنو به سال 1302 ه.ق.
ب-در ايران به سال 1278،1281،1311،1315،و 1374 ه.ق.
ج-اخيرا نيز به سال 1381 ه.ق در هشت مجلد به سرمايه كتابخانه اسلاميه به زيور
طبع آراسته شده است.همچنين دكتر حسين على محفوظ شرح حال مفصلى از شيخ كلينى
نوشته است كه در آغاز كتاب
«الكافى» چاپ شده و نيز به صورت جداگانه تحت
عنوان «سيرة الكلينى» انتشار يافته است.
تهذيب الاحكام
كتاب «تهذيب الاحكام» تاليف شيخ الطائفة ابو جعفر محمد بن حسن طوسى-در گذشته به
سال 460 ه.ق-است.
علامه حلى درباره وى گفته است:
«شيخ الطائفه و زعيم و پيشواى شيعه دانشمندى عاليقدر و بلند مرتبت و مورد
اعتماد و راستگو بوده كه در علم اخبار،رجال،فقه،اصول،كلام،ادب و جميع فضائل
انسانى سر آمد روزگار خويش به شمار مىرفته است.وى در همه فنون اسلامى دستبه
تاليف زده و به تهذيب عقايد و اصول و فروع پرداخته و از جهت علمى و عملى جامع
كمالات نفسانى بوده است»
.
شيخ الطائفه در ماه رمضان سال 385 ه.ق به دنيا آمد و به سال 408 ه.ق به بغداد
رفت و خليفه عباسى عبد الله بن قادر،ملقب به
«القائم بامر الله» كرسى علم كلام
را دراختيار وى نهاد.سپس شيخ در سال 448 ه.ق به نجف اشرف هجرت كرد و فعاليت
علمى را در آنجا از نو زنده كرد و رونق بخشيد و از آن پس نجف به صورت حوزه
علميه بزرگ شيعه در آمد كه تا به امروز همچنان پابرجاست.
شيخ طوسى-خدايش رحمت كناد-همچنان در نجف بود تا در شب 22 محرم سال 460 ه.ق چشم
از جهان فرو بست و در آن ايام تعداد شاگردان شيعى وى به سيصد تن مىرسيد و
تعداد شاگردان سنى مذهبش نيز بسيار بود.
تاليفات شيخ طوسى
شيخ طوسى بيش از پنجاه كتاب تاليف كرده است كه پارهاى از آنها عبارتند از:
1-كتاب «مسائل الخلاف»
.
2-كتاب «التبيان فى تفسير القرآن»
.
3-كتاب «المبسوط فى الفقه»
.
4-كتاب «الرجال»
ي «الابواب» .
5-كتاب «الفهرست»
.
6-كتاب «التهذيب»
.
علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى در كتاب
«الذريعة» ،ج 4،ص 504 به توصيف
كتاب «التهذيب» پرداخته و گفته است:
«اين كتاب يكى از كتابهاى چهارگانه و مجموعههاى كهن است كه از زمان تاليف آن
تا به امروز ماخذ و مرجع دانشمندان شيعين بوده است.شيخ الطائفه اين كتاب را از
اصول صحيح و قابل اعتماد نزد علماى پيشين و نيز از كتابهايى اتخاذ كرده و به
رشته تحرير در آورده است كه خود آنها را از هنگام ورود به بغداد در سال 408 ه.ق
تا زمان هجرت به نجف در سال 448 ه.ق در اختيار داشته است»
.
اين كتاب شرحى استبر رساله
«المقنعة» تاليفاستادش شيخ محمد بن محمد بن
نعمان،معروف به شيخ مفيد در گذشته به سال 413 ه.ق كه در زمينه فقه نگاشته شده
است (9) .
محدث بحرانى گفته است (10) :
«ابواب كتاب» التهذيب
«را شمردهام،93 باب بوده و 12590 حديث داشته است»
.
نسخههاى خطى اين كتاب فراوان است و شيخ آقا-بزرگ تهرانى در كتاب
«الذريعة» گفته است (11) :
«جزء اول كتاب در تبريز و به خط مؤلف آن شيخ الطائفه يافت مىشود و اين نسخه كه
خط شيخ بهائى نيز بر روى آن به چشم مىخورد،در كتابخانه سيد ميرزا محمد حسين بن
على اصغر شيخ الاسلام طباطبايى-در گذشته به سال 1292 ه.ق-وجود دارد و هم اكنون
در اختيار نوادگان وى مىباشد» .شيخ عز الدين بن عبد الصمد عاملى نسخهاى از آن
را در سال 949 ه.ق به خط خويش نوشته و در پايان آن چنين نگاشته است:
«من نسخه دست نويس خود را با نسخه اصلى كتاب كه به خط مؤلف كتاب،شيخ طوسى است،
مقابله و تصحيح نمودهام»
.
اين كتاب تا كنون چندين بار به چاپ رسيده است كه يكبار در سال 1318 ه.ق و بار
ديگر در سال 1378 ه.ق در ده مجلد در نجف اشرف به زيور طبع آراسته شده است.علامه
شيخ آقا بزرگ تهرانى شرح احوال و آثار شيخ طوسى را مفصلا به عنوان مقدمهاى بر
تفسير «التبيان» شيخ-طوسى به رشته تحرير در آورده كه به سال 1381 ه.ق در نجف
اشرف به چاپ رسيده است و همين مقدمه نيز با عنوان
«حياة الشيخ الطوسى» به طور
مستقل چاپ شده است.
پى نوشتها:
1- كتاب
«الذريعة» ،ج 2،ص 14.
2- به پايان كتاب
«الاستبصار» ،ج 4،ص 334 رجوع كنيد.
3- در دو مجلد بزرگ و حجيم.
4- به كتاب «الاستبصار» -تاليف شيخ طوسى،ج 2،ص 352 رجوع كنيد.
5- به شرح حال شيخ كلينى در كتاب
«لسان الميزان» ،ج 5،ص 433 و نيز به
كتاب «تاريخ الكامل» -تاليف ابن اثير،ذيل حوادث سال 228 ه.ق رجوع كنيد.
6- سالى را گويند كه ظاهرا حوادث جوى و ريزش شهابهاى ثاقب در آن بسيار رخ
مىداده است.(مترجم).
7- مراد از پل،به احتمال قوى
«جسر عتيق» است كه امروزه آن ر
«جسر
مامون» مىنامند،چه نجاشى در كتاب
«الرجال» ،ص 267 وضعيت جغرافيايى مقبره شيخ
كلينى را به نقل از ابن-عبدون چنين توصيف مىكند:... و اكنون آرامگاه وى در
جانب شرقى دجله در مدخل جسر عتيق
«جسر مامون كنونى» واقع شده كه در سمت چپ
عابرى كه از سمت مشرق به سوى كرخ مىرود،نيز قرار گرفته است.(مترجم).
8- به فهرست ميكروفيلمهاى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران،تاليف محمد تقى دانش
پژوه،ص 384 كه به سال 1348 ه.ش در تهران چاپ شده است،رجوع كنيد.
9- جمله «رحم المفيد» طبق حساب جمل با عدد 413 يعنى سال وفات شيخ برابر است.
10- كتاب «لؤلؤة البحرين» ،ص 396،چاپ نجف اشرف،عراق.
11- كتاب «الذريعة الى تصانيف الشيعة» ،ج 4،ص 504.
منبع: ماخذ
حديث از ديدگاه شيعه صفحه هاى 25, 38-37,
41, از طر يق شبكه
امام على(ع)
