با توجه به فلسفه خلقت انسان كه طبق بيان قرآن كريم عبوديت و بندگي است و از
طرفي وجه تمايز انسان با ساير موجودات به ناطق و عاقل بودن انسان و حركت او به
سوي كمال مي باشد، اهميت و جايگاه اين دو فريضه الهي، يعني امر به معروف و نهي
از منكر بيشتر تبيين و روشن مي گردد. از آنجايي‌كه انسان غافل است و به دليل
عارض شدن نسيان بسياري از مواردي كه مفيد براي اوست فراموش مي‌كند بنابراين امر
به معروف و نهي از منكر جزء ضرورياتي است كه در جهت نيل به كمال براي هر انساني
ضرورت پيدا مي كند. به اين جهت است كه حضرت امام محمد باقر(ع) مي فرمايد: «ان
الامر بالمعروف و النهي عن المنكر فريضه عظيم بها تقام الفرائض ...» (1) يعني
امر به معروف و نهي از منكر واجب عظيم و بزرگي است كه پابرجايي ساير واجبات به
آن بستگي دارد. از تعبير "بها تقام الفرائض" چنين استفاده مي شود كه امر به
معروف و نهي از منكر از لوازم حكومت اسلامي به شمار مي رود.
الف- امر به معروف و نهي از منكر در قرآن كريم
به طور كلي مي توان گفت كه ريشه و كليات احكام شرعي را بايد در قرآن كريم و شرح
و تفصيل و شاخه هاي آن را در سنت جست. قرآن كريم در آيه هاي فراواني به فريضه
امر به معروف و نهي از منكر اشاره كرده است كه در اين جا به برخي از اين آيات
مي پردازيم:
1. "يؤمنون بالله و اليوم الآخر و يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و يسارعون
في الخيرات و اولئك من الصالحين"(2)
به خدا و روز واپسين ايمان مي آورند؛ امر به معروف و نهي از منكر مي كنند؛ و در
انجام كارهاي نيك، پيشي مي گيرند؛ و آنها از صالحانند. (3)
2. "ولتكن منكم امه يدعون الي الخير و يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و
اولئك هم المفلحون"(4)
بايد از ميان شما، جمعي دعوت به نيكي، و امر به معروف و نهي از منكر كنند. و
آنها همان رستگارانند.(5)
3. "كنتم خير امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنكر و تؤمنون
بالله".(6)
شما بهترين امتي بوديد كه به سود انسان‌ها آفريده شده اند،؛ چه اينكه امر به
معروف و نهي از منكر مي‌كنيد و به خدا ايمان داريد. (7)
4. "ان الله يامر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذي القربي و ينهي عن الفحشاء و
المنكر..." (8)
خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزديكان فرمان مي دهد؛ و از فحشا و منكر و
ستم، نهي مي‌كند..(9)
از مجموع آيات فوق چنين بر مي آيد كه امر به معروف و نهي از منكر داراي اهميت
بسيار زيادي از منظر قرآن كريم مي باشد و همه آحاد جامعه اعم از دولتمردان و
عموم مردم را شامل مي شود و به طور كلي از آيات فوق نكات زير را مي توان
استنتاج نمود:
1- وجوب امر به معروف و نهي از منكر از بديهيات است و كسي از مسلمانان در آن شك
نكرده است.
2- وجوب اين دو فريضه در همه اديان الهي بوده و امت‌هاي گذشته نيز بدان مكلف
بوده اند.
3- امر به معروف و نهي از منكر از شئون پيامبري است.
4- ترك امر به معروف و نهي از منكر علت نابودي جوامع گذشته بوده است.
5- امر به معروف و نهي از منكر از حقوق متقابل مسلمانان است و افراد جامعه
اسلامي در برابر آن مسئولند.
6- زنان نيز مكلف به امر به معروف و نهي از منكر هستند.
7- امر به معروف و نهي از منكر نيازمند كسب قدرت است.
ب- سير امر به معروف و نهي از منكر از منظر قرآن
به طور كلي اگر آيات قرآن را در مورد امر به معروف و نهي از منكر بررسي كنيم،
مي بينيم كه از ذات پاك خداوند صادر شده و پيامبران، حاكمان صالح، مجموعه امت و
فرد فرد جامعه موظف به اجراي آن هستند. براي شناخت اين مراتب، رتبه بندي زير
قابل توجه است:
1- ذات پاك خداوند متعال: "ان الله يامر بالعدل و الاحسان و ينهي عن الفحشاء و
المنكر و البغي ...." (10) در اينجا به خاطر اهميت اين دو فريضه ذات خداوند
متعال به عنوان آمر به معروف و ناهي از منكر مي باشد.
2- پيامبر اكرم(ص) " ... يامرهم بالمعروف و ينهاهم عن المنكر.... "(11) در اين
مرتبه خاتم پيامبران حضرت محمد(ص) به اين عنوان انتصاب داده شده است.
3- حاكمان صالح(امامان): "الذين ان مكناهم في الارض اقاموا الصلوه و آتوا
الزكوه و امروا بالمعروف و ينهوا عن المنكر ..." (12) در مرتبه سوم كساني كه
قدرت و مكنت در روي زمين به آنان داده شده است موظف به برپاداشتن نماز، پرداختن
زكات و امر به معروف و نهي از منكر شده اند.
4- هيئت هاي امر به معروف و نهي از منكر: "و لتكن منكم امه يدعون الي الخير و
يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر ..." (13) در مرتبه چهارم گروههايي از مردم
كه اين شايستگي را پيدا مي كنند كه ديگران را دعوت به خير و صلاح مي كنند و امر
به معروف و نهي از منكر مي كنند.
5- مجموعه امت: "كنتم خير امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنكر و
تؤمنون بالله ..." (14) در مرتبه پنجم نيز همه مردم موظف به انجام اين فريضه
الهي شده اند، براين اساس تمام آحاد افراد مؤمن و متدين مأمور به انجام اين دو
فريضه الهي هستند.
ج- امر به معروف و نهي از منكر از نگاه معصومين(ع)
اگر بررسي عميق در مضامين آيات و روايات اسلامي و معارف ديني داشته باشيم
كاملاً مبرهن است كه بيانات معصومين(ع) ترجمان قرآن كريم و تفسير آن است و هر
دو از يك منبع سيراب مي‌شوند. در اين زمينه اين دو فريضه الهي را از منظر
روايات معصومين(ع) مورد بررسي قرار داده و به بعضي از آنها اشاره مي‌كنيم:
1- قال رسول الله(ص): "... اذا لم يامروا بالمعروف و لم ينهوا عن المنكر ...
سلط الله عليهم شرارهم فيدعوا عند ذلك خيارهم فلايستجاب لهم"(15)
پيامبر اكرم(ص) مي فرمايند: ... زماني كه امر به معروف و نهي از منكر نكردند...
خداوند متعال، بدترين و شرورترين آنها را بر آنان مسلط مي كند، پس در اين هنگام
دعا مي كنند ولي دعاي آنان مستجاب نمي شود.
2- قال رسول الله(ص): "الا اخبركم عن اقوام ليسوا بانبياء و لا شهداء يغبطهم
الناس يوم القيامه بمنازلهم من الله عز و جل، علي منابرهم من نور. قيل: من هم
يا رسول الله؟ قال: هم الذين يحببون عبادالله الي الله و يحببون الله الي
عباده. قيل: هذا حببوا الله الي عباده فكيف يحببون عبادالله الي الله؟ قال:
يامرونهم بما يحب الله و ينهونهم عما يكره الله فاذا اطاعوهم احبهم الله".(16)
پيامبر اكرم(ص) در رابطه با اهميت امر به معروف و نهي از منكر فرمودند: آيا شما
را از كساني خبر دهم كه نه انبيا و نه شهدا هستند ولي مردم(انبيا و شهدا) به
مقام و مرتبت و جايگاه آنان در پيش خدا كه بر منبرهايي از نور هستند غبطه مي
خورند؟ سؤال شد: اي رسول خدا(ص) آنان چه كساني هستنند؟ پيامبر(ص) فرمود: آنان
كساني هستند كه بندگان خدا را محبوب خدا و خدا را محبوب بندگانش مي گردانند.
سؤال شد: معناي محبوب گردانيدن خدا در پيش بندگانش معلوم است اما چگونه بندگان
خدا را محبوب خدا مي گردانند؟ پيامبر(ص) در جواب فرمود: به چيزي كه خداوند
متعال دوست دارد دعوت مي كنند و از چيزي كه خداوند متعال بدش مي آيد نهي مي
كنند، پس هنگامي كه بندگان خدا، او را اطاعت مي كنند محبوب خدا مي گردند و
خداوند متعال آنان را دوست مي دارد.
3- قال رسول الله(ص): "من امر بالمعروف و نهي عن المنكر فهو خليفه الله في ارضه
و خليفه رسول الله و خليفه كتابه"(17)
رسول خدا(ص) فرمودند: كسي كه امر به معروف و نهي از منكر كند، جانشين خدا،
پيامبر خدا(ص) و كتاب خدا در روي زمين است.
4- قال امير المؤمنين علي(ع): "لاتتركوا الامر باالمعروف و النهي عن المنكر
فيول عليكم شراركم".(18)
اميرالمؤمنين حضرت علي(ع) فرمودند: امر به معروف و نهي از منكر را رها نكنيد در
غير اين صورت بدترين شما بر شما حاكم مي شوند.
5- قال الحسين(ع): "... انما خرجت لطلب الاصلاح في امه جدي، اريد ان آمر
بالمعروف و انهي عن المنكر...". (19)
امام حسين عليه السلام در نامه معروفش به برادرش محمد حنفيه در باره فلسفه
قيامش در فرازي مي فرمايد: من براي اصلاح امت جدم رسول خدا(ص) قيام كردم، مي
خواهم امر به معروف و نهي از منكر نمايم...
البته در اين باره روايات متعددي وجود دارد كه در اين مجال نمي گنجد.
د- شيوه هاي عملي امر به معروف و نهي از منكر
هدف عمده و اساسي در امر به معروف و نهي از منكر محقق شدن معروف و زدوده شدن
منكر است. براي نيل به اين هدف به نظر مي رسد كه بايد به دنبال بهترين و
مؤثرترين راهكارها و شيوه هاي عملي بوده باشيم كه در اين راستا موارد زير
پيشنهاد مي گردد:
1- شيوه عملي: اولين و مؤثرترين شيوه در امر به معروف و نهي از منكر تبليغ عملي
است. يكي از مهمترين عوامل موفقيت پيامبر اكرم(ص) و ائمه(ع) در ترويج و گسترش
مكتب، توجه به اين شيوه بوده است. پيامبر اكرم(ص) در اغلب كارها از قبيل كندن
خندق، ساختن مسجد و برنامه هاي فرهنگي و اجتماعي و .... قبل از اينكه ديگران را
تشويق به اين كار كند خود پيشقدم مي شد، همچنانكه امامان معصوم(ع) به اين طريق
عمل مي كردند.
2- احترام به شخصيت افراد: دومين اصلي كه در تأثير امر به معروف و نهي از منكر
در خور توجه است، احترام به شخصيت افراد مي باشد. مرتكبان منكر تا وقتي كه
متجاهر به گناه نشده اند، و به طور آشكار خود را نيالوده اند محترمند و نبايد
به هتك حرمت آنها پرداخت.
3- ارشاد تدريجي: معمولا ما انتظار داريم كساني كه در گرداب منكرات غوطه ور شده
اند يك دفعه آنها را از گرداب در آوريم و يك مسلمان ايده آل بسازيم؛ در حالي‌كه
تربيت امري تدريجي است و فضايل و رذايل هيچ‌كدام يك مرتبه در جان انسان‌ها به
وجود نمي آيند. در حقيقت مي توان گفت كه از علل نزول تدريجي قرآن توجه به اين
نكته مهم است، چرا كه قرآن كتاب تربيتي است و براي هدايت انسان‌ها به سوي كمال
مطلوب نازل شده است.
4- نرمخويي و محبت: از شيوه هاي مهم و مؤثر در امر به معروف و نهي از منكر،
نرمخويي و محبت است؛ خصلتي كه موفقيت پيامبر(ص) بنا به تصريح قرآن كريم مرهون
آن بوده است.
5- تشويق به ارزش‌ها: يكي از امتيازات مكاتب الهي تشويق به خوبي‌ها و
ارزش‌هاست. پيامبر مكرم اسلام(ص) از عامل تشويق در جهت پيشبرد اهداف
استفاده‌هاي زيادي مي‌كرد. براي كساني كه دو ركعت نماز براي خدا مي‌خواندند
جايزه تعيين مي كرد.(20) پست‌هاي حساس سياسي، فرهنگي و نظامي را به افراد
لايقي مي سپرد و به اين ترتيب، امت را به نيكي و پاكي دعوت مي فرمود. براي
نمونه اسامه بن زيد هجده ساله را به عنوان فرمانده لشكر منصوب فرمود و....
6- ايجاد فضاي امر و نهي: شكي در اين مسئله نيست كه محيط هر چند نقش زيربنايي
ندارد ولي در پرورش فضايل و رذايل نقش اساسي دارد. رسالت انبيا نيز مبتني بر
اين اصل بود كه محيط را به گونه‌اي آماده سازند تا خود مردم عدالت را بر
پادارند:"ليقوم الناس بالقسط".(21) بنابراين پيامبر اكرم(ص) مي فرمايد: "كلكم
راع و كلكم مسئول عن رعيته".
7- برخورد عملي با مرتكبان منكر: به طور كلي اگر در كنار شيوه هاي گذشته اين
شيوه را مد نظر نداشته باشيم بدون شك امر به معروف و نهي از منكر بي نتيجه
خواهد ماند.
ه- مراتب امر به معروف و نهي از منكر
1- مرحله انزجار قلبي: علماي اسلام براي امر به معروف و نهي از منكر مراتب و
درجات و همچنين اقسامي قائل شده‌اند. اولين درجه و مرتبه نهي از منكر، هجر و
اعراض يا انكار قلبي است و اين در مواردي است كه ما با شخصي كه با او صميميت
داريم قطع رابطه كنيم و نسبت به او سردي نشان دهيم و اين برخورد، براي او تنبه
تلقي شود، يعني تحت يك زجر و شكنجه روحي قرار گيرد و اين عمل ما در جلوگيري از
كار بد او تأثير داشته باشد؛ در غير اين صورت چه بسا فردي كه از قطع رابطه ما
استقبال كرده و او هم قطع رابطه كند و آزادتر دنبال منكرات و كارهاي زشت برود
در چنين مواردي اين كار درست نيست.
2- مرحله زباني: درجه دومي كه علما و دانشمندان براي نهي از منكر ذكر كرده اند،
مرحلة زبان است. چه بسا آن بيماري كه دچار منكري است، به دليل جهالت و ناداني و
تحت تأثير يك سلسله تبليغات قرار گرفته است، احتياج به مربي، هادي، راهنما و
معلم دارد تا با او تماس بگيرد و با كمال مهرباني با او صحبت كند، موضوع را با
او در ميان بگذارد تا معايب و مفاسد را برايش تشريح كند تا آگاه شود و بازگردد.
3- مرحله عمل: مرحله سوم عمل است. گاهي طرف در درجه و حالي است كه نه اعراض و
هجران و نه زبان و بيان بر او تأثير نمي‌گذارد. در اينجا بايد از راه عمل وارد
شد. وارد عمل شدن نه تنها به زور گفتن نيست، كتك زدن و مجروح كردن نيست، البته
مواردي هم هست كه جاي تنبيه عملي است كه آن هم از شئون حكومت اسلامي است و
شهروندان جامعه اسلامي از پيش خود حق اعمال اين تنبيهات را ندارند. امر به
معروف عملي اين است كه نبايد تنها به گفتن قناعت كند و فكر كنيم همه چيز را
گفتن درست مي شود. گفتن، شرط لازم است ولي كافي نيست. بايد عمل كرد و آنچه
مربوط به شهروندان است برخورد عملي غيرمستقيم است. (22)
پي نوشت:
1 - وسائل الشيعه، ج11، ص395.
2 - آل عمران- 114.
3 - قرآن كريم، ترجمه ناصر مكارم شيرازي، قم: انتشارات اميرالمؤمنين(ع)،
1378شمسي، ص64
4 - آل عمران- 104.
5 - قرآن كريم، ترجمه ناصر مكارم شيرازي، قم: انتشارات اميرالمؤمنين(ع)،
1378شمسي، ص63
6 - آل عمران- 110.
7 - قرآن كريم، ترجمه ناصر مكارم شيرازي، قم: انتشارات اميرالمؤمنين(ع)،
1378شمسي، ص64
8 - نحل- 90.
9 - قرآن كريم، ترجمه ناصر مكارم شيرازي، قم: انتشارات اميرالمؤمنين(ع)،
1378شمسي، ص277.
10 -نحل- 90.
11 - اعراف- 157.
12 - حج- 41.
13 - آل عمران- 114.
14 - آل عمران- 110.
15 - تحف العقول، ص51.
16 - مستدرك الوسائل، ج2، ص182.
17 - مجمع البيان، ج2، ص486.
18 - نهج البلاغه، نامه 47.
19 - ره توشه راهيان نور ويژه محرم الحرام، قم: انتشارات دفتر تبليغات اسلامي
حوزه علميه قم، 1376شمسي، ص185.
20 - ره توشه راهيان نور ويژه محرم الحرام، قم: انتشارات دفتر تبليغات اسلامي
حوزه علميه قم، 1376شمسي، ص186.
21 - حديد-25.
22 - تلخيصي از جلد دوم حماسه حسيني، مرتضي مطهري، ص193-197.
منبع: سايت سازمان تبليغات اسلامي
