چكيده
وحدت وجود به عنوان يكي از مهم‌ترين مباحث مشترك عرفان و فلسفه و اساس فلسفه صدرايي، در برخي از آثار عرفاني امام خميني مطرح شده است. امام در كتاب شرح دعاي سحر مطابق بيان صدرالمتألهين كه در اسفار از راه قاعده بسيط الحقيقه وحدت وجود را تبيين مي‌كند پس از تعريف اسم رابطه موجودات عالم هستي با ذات احديت را توضيح مي‌دهد و در گامي فراتر با هيچ در هيچ دانستن موجودات، در جهان جز ظهورات اسماء الهي هيچ موجودي نمي‌بيند. به اين ترتيب موجودات جهان كه در يك نگاه خيال محضند با نگاهي ديگر كثراتي است كه براي ظهور وحدت بحث بسيط مختفي خلق شده‌اند. در مصباح الهدايه امام مراحل ظهور حضرت حق و رابطه ظهورات با مقام غيب الغيوب و نسبت اسماء و صفات با ذات احديت را بيان مي‌دارد. در اين ديدگاه امام تمامي ظهورات حق را حجابي براي مقام غيب الغيوب حق مي‌داند. در تفسير سوره حمد نيز امام پس از توضيح اسماء الله و بيان فناي اسم در مسمي اظهار مي‌دارد انسان تنها از طريق مراتبي از اسماء الهي مي‌تواند از ذات مقدس حق به آگاهي ناقصي دست يابد.

در همين كتاب امام در شرح معناي رب بيان مي‌دارد كه همه چيز با اسم رب چيز است عالم با اسم رب شروع مي‌شود و با اسم رب به پايان مي‌رسد.

* * *
جز سر كوي تو اي دوست ندارم جايي
در سرم نيست بجز خاك درت سودايي

نيستم نيست كه هستي همه در نيستي است
هيچم هـيچ كه در هيـچ نـظر فرمــايي

عاكف درگه آن پرده نشينم شـب و روز
تا به يك غمزه او قـطره شـود دريايـي

امام خميني عارفي سالك و فيلسوفي فقيه، عالمي عامل و سياستمداري بري از هرگونه شوائب و قذرات عالم سياست بود كه با وجود قرار داشتن در متن تفقه، تدرس و تعلم از قيل و قال مدرسه بيزار بود و در همان هنگام كه حاكم و سياستمدار كشور اسلامي بلكه زمامدار عرصه ولايت فقيه در كل جهان بود، مانند مولايش علي(ع) زاهد شب و سالك متضرع به درگاه الهي بود؛ تا جايي كه از دوران جواني دوست و دشمن او را به صفت دوري از هوي مي‌شناختند و حتي آنان كه به جهت تدريس فلسفه ايشان را طرد مي‌كردند نمي‌توانستند به روح والا و اخلاق تابناك آن حضرت خرده گيرند.

او جامع بين علم و عمل، زهد و شجاعت، مبارزه با كفر و مجاهده با نفس بود به طوري كه مي‌توان او را نيز مانند علي(ع) جامع اضداد خواند. زيرا ميان فقهاء و علماء اسلام در طي اين چهارده قرن كه از ظهور اسلام محمدي(ص) مي‌گذرد افراد بسيار معدودي بوده‌اند كه همان گونه و همان قدر كه به فقه و تفقه در احكام اهميت مي‌داده‌اند كه به فلسفه و تعقل در آيات آفاقي و انفسي و از آن بالاتر به عرفان و سير و سلوك در ملكات روحاني اهميت دهند و در تمامي اين عرصه‌ها به بالاترين درجات برسند؛ تا آن جا كه در بين فقها به مجتهد اعلم، ميان فلاسفه به حكيمي متأله و در بين عرفاء به سالكي واصل به بالاترين مقامات وحدت، شناخته شوند.

امام خميني (قدس سره) «وحدت وجود» را بسيار زيبا‌تر از آنچه در نوشته‌ها و بياناتش مي‌توان يافت در سراسر زندگي و سلوك و رفتارش متبلور ساخت؛ زيرا بالاترين بيان «معتقدات» حتي «ملكات» يك انسان، «عمل» اوست و او به زيباترين و تابناك‌ترين وجه «وحدت وجود» را در سياستش، زندگي بي‌آلايش و علي‌وارش، تدريس بي‌طمطراق و دوري از رياستهايش (حتي رياست معنوي، تا آن جا كه سالها اجازه چاپ رساله عمليه را به شاگردانش نمي‌داد) به ظهور رساند.

او كه عالم صغيري بود و چون آيينه‌اي نور عالم كبير را منعكس مي‌ساخت؛ تجلي حق تبارك و تعالي را در آيينه محمد‌(ص) براي ظهور بطون و ذاتش، به عالميان نشان داد و «تمامي وجود» را در وجود «انسان كاملي» كه لمعه‌اي از شعاع نور واحد معصومين‌‌ سلام الله عليهم اجمعين بود متبلور ساخت؛ «طوبي له و حسن ماب».

اما اين مقاله به جهت آنكه در مقام بيان نظرات آن حضرت پيرامون «وحدت وجود» مي‌باشد با توجه به آراء و نظراتي كه در كتب متعدد اخلاقي، فلسفي و عرفاني‌اشان آمده در اين وجيزه بر حسب بضاعت مجزاة و علم ناچيز خويش به اين موضوع نظري خواهد داشت، با طلب اغماض از آن نادره عالم وجود كه عرصه سيمرغ جولانگه مگسي نباشد.

وحدت وجود از ديدگاه امام خميني
مسأله «وحدت وجود» اُس اساس عرفان و فلسفه صدرايي، حكمت متعاليه است و اگر بخواهيم نمونه‌هايي را كه امام در لابلاي كتبشان (البته كتب غير فقهي و اصولي) در اين مورد بيان فرموده‌اند ذكر كنيم در واقع بايد تمامي اوراق آن كتب را در اين مقاله جاي دهيم، زيرا مذاق نگاشته‌هاي امام اكثراً عرفاني (و نه حتي فلسفي) و ناظر به بيان ذات و صفات و اسماء حق تبارك و تعالي و رابطه خالق و مخلوق، رازق و مرزوق، عالم و معلوم، فاعل و مفعول و ... است كه همه اين مراتب بيانگر نشئه‌اي از نشئات وجود و يا به عبارت ادق‌ «وحدت وجود» است؛ زيرا وجود، يك چيز بيش نيست و با رجوع به اولين فصول كتب فلسفه صدرايي ضمن اثبات اشتراك معنوي، اصالت و تشكيك وجود مي‌توان دريافت كه هر آنچه هست يك چيز است و همه‌ «اوست» تبارك و تعالي، چرا كه در مقابل «وجود» چه چيز ديگر مي‌تواند باشد جز «عدم»؟ بدين جهت اين نوشتار تنها اشاراتي كوتاه و موجز به نمونه‌هايي چند از بيانات و نوشته‌هاي ايشان در باب «وحدت وجود» خواهد داشت.

در «شرح دعاي سحر» كه شايد اولين اثر ايشان باشد ذيل توضيح اين قسمت از دعاي شريف سحر‌ «اللهم اني اسئلك من جمالك باَجمله، و كل جمالك جميل...» مي‌فرمايند: بدان كه وجود هر چه بسيط‌تر و به وحدت نزديكتر باشد كثرات را شامل‌تر و احاطه‌اش بر اشياء متضاد تمامتر خواهد بود و اشيايي كه در عالم زمان متفرق‌اند و از يكديگر جدا هستند در عالم دهر مجتمعاتند و در گردهم، و اشيايي كه در عالم خارج متضاد و ضد يكديگرند، در وعاء ذهن ملائم همديگرند و اشيايي كه در نشئه اولي با يكديگر اختلاف دارند در نشئه آخرت با هم متفقند. همه اينها به آن جهت است كه ظرفها هر چه به عالم وحدت و بساطت نزديكتر باشد وسعتشان بيشتر خواهد بود. بنابراين، آن حقيقت وجود كه از همه تعلقات مجرد است و عين وحدت و صرف نور است؛ بسيط الحقيقه و عين وحدت و نور محض است كه هيچ گونه شائبه ظلمت، عدم و كدورت نقص در او نيست و از اين رو همه اشياء است و هيچ يك از آنها هم نيست. و صفات متقابله به وجود واحدي كه از كثرات عيني و علمي مقدس است در حضرت كبرياييش موجودند و از تعين خارجي و ذهني منزه، پس او (تعالي) در عين ظهورش بطون است و در بطونش ظهور، در رحمتش غضب نهان است و در غضبش رحمت، پس او است لطيف قاهر و ضار نافع. از اميرالمؤمنين(ع) نقل شده كه فرمود ‌«منزه است خدايي كه رحمتش دوستانش را فراگرفته در حالي كه شديدترين نقمت نيز هست و نقمتش بر دشمنانش شديد شده در عين حالي كه رحمت واسعه نيز هست». پس خداي تعالي به حسب مقام الهيت همه صفات متقابله را مانند رحمت و غضب، بطون و ظهور، اوليت و آخريت، سخط و رضا مستجمع است و انسان كه خليفه او است به واسطه قربش به آن حضرت و نزديك بودنش به عالم وحدت و بساطت با دو دست لطف و قهر حضرت حق آفريده شده است و به همين جهت است كه خليفه الله هم چون حضرت باري تعالي كه «مستخلف عنه» است مستجمع صفات متقابله است و ...

جمالك في كل الحقايق ساير و ليس له الا جلالك ساتر

پس ظهور عالم و نورانيتش و بهايش از جلوه جمال است و مقهوريت او در شعاع نور آن حضرت و سلطنت كبريائي حق از جلوه جلال است و جلال بوسـيله جمال ظاهر شده و جمال بوسيله جلال مختفي است» (موسوي الخميني، 1359، ص 49 ـ 51).

همان طور كه ملاحظه شد امام در شرح اين قسمت از دعاي سحر به صراحت هر چه تمامتر به مسأله «وحدت وجود» اشاره فرموده و آن را شرح و بسط داده‌اند كه بي‌نياز از هرگونه توضيح و تفسير است. تنها اشاره به اين نكته مي‌توان داشت كه نظر امام درباره وحدت وجود دقيقاً مطابق بيان ملاصدرا در حكمت متعاليه است كه در اسفار از راه قاعده «بسيط الحقيقة كل الاشياء و ليس بشي منها» به بهترين وجه مطلب را بيان كرده‌اند.

نمونه ديگر از همين مطلب در همان كتاب و به دنبال عبارت «اللهم اني اسئلك من اسمائك باكبرها و كل اسمائك كبيره ...» چنين است «بدان اي دوست (كه خدايت به معرفت اسماء و صفاتش موفق گردانيده و تو را از متدبرين در اسرار آياتش قرار دهد) كه اسماء حسناي الهي و صفات علياي ربوبي همگي حجابهاي نوري هستند از براي ذات احديت كه همه تعين‌هاي اسمائي در آن ذات احدي مستهلك‌اند و همه تجلي‌هاي صفاتي در آن حضرت پنهان است زيرا غيب هويت و ذات احديت براي هيچ كس به جز در حجاب تعين اسمي ظهور نمي‌كند و در هيچ عالمي به جز در نقاب تجلي صفتي ظاهر نمي‌شود. او را در اين مرتبه غيب هويت، نه اسمي است و نه رسمي، نه تعيني براي او هست و نه از براي حقيقت مقدسش حدي است، در صورتي كه اسم و رسم خود حدي و تعيني است، و جز او چيزي نيست تا اسم و رسمش گردد. منزه است خداوندي كه از تحديد اسمي منزه و از تعين رسمي مقدس است و عالم همگي خيال‌ اندر خيال است و ذات مقدسش حقيقتي است قائم به ذات خويش و چنين حقيقتي با خيال، امكان انكشاف ندارد چنانچه مردان آزاده گفته‌اند. پس همه مفاهيم اسمايي و تمام مراتب حقايق عيني كشف از مقام ظهور او و تجلي او و اطلاق و انبساط او مي‌كنند و وجود منبسط و مفهوم عام وجود عبارت‌هايي هستند كه فقط از مقام اطلاق او كاشف مي‌باشند» (همو، ص 138-140).

سپس در توضيح كلمه «اسم» مي‌فرمايد «اسم عبارت است از ذات با صفت معيني از صفاتش و تجلي مخصوصي از تجلياتش مثلاً الرحمن عبارت است از ذاتي كه با رحمت منبسط تجلي كرده باشد و ... منتقم آن ذاتي است كه با انتقام تعين يافته باشد و اين تعين به «اسم» نخستين تكثري است كه در دار وجود واقع شده و اين تكثر در حقيقت تكثر علمي است كه در دار وجود واقع شده و حضرت حق تعالي ذات خود را در آيينه صفات و اسماء شهود فرموده و در عين علم اجمالي كشف تفصيلي شده است و با اين تجلي اسمايي و صفاتي درهاي وجود باز و غيب به شهود مرتبط گرديد و رحمت خدا بر بندگانش گسترش يافت و نعمت او بلاد را فرا گرفت و اگر اين تجلي اسمائي نبود جهان همگي در تاريكي عدم و كدورت فناء و وحشت اختفاء باقي مي‌ماند. زيرا براي هيچ كس از جهانيان بلكه به قلب هيچ سالكي از سالكان تجلي ذاتي جز در حجاب اسمي از اسماء و يا صفتي از صفات امكان ندارد» (موسوي الخميني، 1359، ص 142-144).

 

آن گاه نتيجه مي‌گيرند كه «سلسله وجود و مراتب آن و دايره شهود و مدارج و درجات آن، همگي اسماء الهي مي‌باشند زيرا اسم به معناي علامت است و هر آنچه از حضرت غيب، قدم به عالم وجود گذاشته‌ علامتي است از براي خالق خود و مظهري است از مظاهر پروردگارش، پس حقايق كلي از امهات اسماء الهي هستند و اصناف و افراد موجودات از اسماء محاطه مي‌باشند و اسماء الله تعالي قابل شمارش نيستند و هر يك از اسماء عينيه در تحت اسماء الله تعالي قابل شمارش نيستند و هر يك از اسماء عينيه در تحت ربوبيت يكي از اسماء كه در مقام الهيت و احديت است مي‌باشد و مظهري است از مظاهر آن اسم. چنانچه در روايت كافي با سند خود از امام صادق(ع) نقل مي‌كند كه آن حضرت در تفسير آيه شريفه «ولله الاسماء الحسني فادعوه بها» فرمود «به خدا قسم اسماء حسني ما هستيم». عارف كامل كمال الدين عبدالرزاق كاشاني در تأويلاتش گفته كه اسم هر چيزي عبارت از آنست كه با آن شناخته شود پس اسماء الله تعالي عبارتند از صور نوعيه‌اي كه با خصايص هوياتشان بر صفات خدا و ذات او دلالت دارند و با وجودشان بر وجه او و با تعينشان بر وحدت او، زيرا همين صور نوعيه‌اند كه ظواهر خداي تعالي هستند و او با اينها شناخته مي‌شود» (همو، ص144ـ 145).

شارح دعاي سحـر در اين بخش با بيانـي دقيقتر رابطـه موجودات عالـم هستي بـا ذات احديت را توضيـح داده‌اند. زيرا در فـراز قبلي ايشان بـا تمسك به قاعده «بسيط الحقيقة كل الاشياء ...» رابطه خداوند تبارك و تعالي با موجودات و مخلوقاتش را تبيين فرمودند، اما در اين بخش گامي فراتر نهاده و موجودات و مخلوقات را هيچ در هيچ دانسته و جز «ظهورات» و «اسماء الهي» هيچ موجود ديگري را در جهان نمي‌بيند و وحدت اسماء و ذات و ظهورات و مظهر نيز نيازي به شرح و بيان ندارد. پس «وحدت وجود» به اين تعبير پا را از فلسفه فراتر نهاده به بيان عرفا نزديكتر شده و به همين سبب، راه درك آن نيز تهذيب نفس و سير و سلوك روحاني است.

از همين رو در جايي ديگر از اين كتاب شريف و در شرح «اللهم اني اسئلك من مشيتك بامضاها و كل مشيتك ماضيه ...» چنين مي‌فرمايد: به اين حقايق دسترسي نتوان يافت مگر آنكه از پوشش‌هاي رقيق كه به روي آنها است عبور كني و اين حقايق را به آساني نمي‌شود درك كرد مگر آنكه علاقه‌هاي دنيوي را از خود به دور انداخته و بار سفر به باب الابواب انسانيت بر بندي و از همه مراتب انانيت بيرون روي و همه شهوتهاي نفساني را ترك گويي كه جز با ترك قيدها مقام اطلاق را شهود نتوان كرد و جز با الغاء حدود، وصول به دروازه ارسال و بي‌حدي آسان نگردد ... و كسي كه لباس جسمانيت پوشيده و رداي هيولاي ظلماني را بر دوش افكنده است نمي‌تواند مقام مشيت الهي و كيفيت سريان مشيت و نفوذ و بسط و اطلاق آن را شهود نمايد.

پس بايد با توفيق الهي بداند كه تمام سلسله وجود از عوالم غيب و شهود همگي از تعين‌هاي مشيت و مظاهر آنند و نسبت مشيت به همه آنها، يك نسبت مساوي است هر چند نسبت آنها به مشيت مختلف است و بنابر طريقه عرفاء شامخين رضوان الله عليهم مشيت نخستين صادر از مصدر غيب است و ساير مراتب وجود به توسط مشيت موجود شده است چنانچه در روايت كافي است از ابي عبدالله(ع) «خلق الله المشية بنفسها ثم خلق الاشياء بالمشية» بلكه مقتضاي دقت در مضمون روايت شريف و تحقيقات اصحاب سرّ و حقيقت و ارباب سلوك و طريقت آنست كه در تمام مراتب خلقي، به جز مشيت الهي موجودي نيست و موجودي كه بالذات موجود است و از همه تعين‌ها مجرد است همان مشيت است و وحدت حقه ظلي كه ظل وحدت حقه حقيقيه است مخصوص مشيت است و اما تعينات پس بوي وجود به مشامشان نرسيده بلكه همگي سرابي هستند كه تشنه، آن را آب مي‌پندارد «و ان هي الا اسماء سميتموها انتم و آبائكم ما أنزل الله بها من سلطان، و كل شي هالك الا وجهه» چنان كه شيخ كبير[3] فرموده «العالم خيال في خيال فلا ظهور الا ظهورها و لاشان الا شأنها» (موسوي الخميني، 1359، ص 184-186). سپس تأكيد مي‌فرمايند «اكنون كه براي تو به تحقيق پيوست كه همه مراتب موجودات از عالي و سافل با اختلافي كه در شرافت و پستي دارند و با تفاوتي كه در افعال و ذوات دارند و با همه تبايني كه در آثار و صفات با همديگر دارند. با همه اين اختلافها جملگي يك حقيقت الهيه هستند كه آن عبارت است از مشيت مطلقه الهي و موجودات با درجه‌هاي مختلف و طبقه‌هاي متفاوتي كه دارند همگي در عين مشيت مستهلك‌اند و آن مشيت با نهايت بساطت و كمال وحدت و احديتي كه دارد همه اشياء است و اين كثرت اعتباري به وحدت او آسيبي نمي‌رساند بلكه بيشتر آن وحدت را تأكيد مي‌كند و نورش در زمينهاي پست و آسمانهاي بلند نفوذ مي‌كند و هيچ حقيقتي از حقايق را شأني نيست به جز شأن او و هيچ طَوري ندارند به جز طَور مشيت» (همو، ص 186- 187).

«و مشيت است كه ريسمان محكمي است ميان آسمان الهيت و زمين‌هاي خلقي و دستاويز استواري است كه از آسمان واحديت متدلي شده و متحقق به مقام واحديت گشته و كسي كه افقش با افق مشيت يكي است حقيقت محمديه و علويه صلوات الله عليهم است و او است خليفه الله بر اعيان ماهيات، او است مقام واحديت مطلقه و اضافه اشراقيه‌اي كه زمين‌هاي تاريك را روشن نموده و فيض مقدسي كه به واسطه او بر مستعدهاي تاريك افاضه شده و آب زندگي است كه ساري در همه چيز است. «جعلنا من الماء كل شي حي» و او نور آسمان‌ها و زمين است و مقام الهيت را دارد «الله نور السموات و الارض». با آسمان، آسمان است و با زمين، زمين و او است مقام قيوميت مطلق بر اشياء «ما من دابه الا هو اخذ بناصيتها» و او است نفس رحماني و او است فيض منبسط و وجود مطلق و مقام قاب قوسين و مقام تدلي و افق اعلي و تجلي ساري و كلام مسطور و كلمه «كن وجودي» و وجه الله باقي كه خدا مي‌فرمايد «كل من عليها فان و يبقي وجه ربك ذوالجلال و الاكرام» و ديگر از القاب و اشارات كه عبارات ما متكثر است هر چند حسن تو واحد است «عبارتنا شتي و حسنك واحد» و چه نيكو گفته شده:

جامه‌اي كش تار و پود از بيست و نه حرف آيد آخر كي رسد بر قامت بالا بلند سرو نازش

(موسوي الخميني، 1359، ص188-189)

«و اين مقام، مقامي است كه جهت خلقي در وجه الرب مستهلك مي‌گردد و نعلين امكان و تعين خلع مي‌شود و ... به اين مقام اشاره است آنچه در روايت وارد شده كه ما را با خدا حالتهايي است كه در آن حالت ما اوئيم و او ما و او، او است و ما، ما هستيم و به اين كثرت در عين وحدت و وحدت در عين كثرت حق تعالي هستند و او تعالي و تقدس (با علّو شأني كه دارد و مقدس‌تر از آنست كه با مخلوقات خودش هم جنس باشد و منزه‌تر از آنكه لباس تعين به خود بپوشد) در مظاهرخلقيه در آيينه بندگانش ظاهر است و او است اول و آخر و ظاهر و باطن و همچنين افعال و حركات و تأثيرات همگي از حق تعالي است در مظاهر خلق، پس فاعل حق است به فعل عبد و نيروي عبد ظهور قوت حق است. پس همگي ذات‌ها و صفت‌ها و مشيت‌ها و اراده‌ها و اثرها و حركت‌ها و همه از شؤون ذات و صفت حق بوده و سايه مشيت و اراده اويند و بروز نور او و تجلي او مي‌باشند و همگي سپاهيان او و درجه‌هاي قدرت اويند و در عين حال حق‌ همان حق و خلق همان خلق و او ظاهر در مخلوقات است و مخلوقات مرتبه ظهور او هستند.

ظهور تو بمن است و وجود من از تو و لست تظهر لولاي لم اكن لولاك

(همو، ص192-193)

در ادامه حضرت امام به جمع ميان دو قسمت سابق مي‌پردازد كه دو روي يك سكه است كه به ديدي كثرت را در وحدت مي‌نگرد و با ديدي ديگر از وحدت كثرت را متجلي مي‌بيند. با نگاهي همه جهان غير از هيچ در هيچ نيست و همه خيال محض، و با نظري ديگر همه موجودات را آيينه ظهور حق مي‌بيند و كثراتي كه براي ظهور آن وحدت بحت بسيط مختفي، خلق شده‌اند. پس به واقع خلقي ا‌ست و خالقي و ظهوري هست و بطوني، مراتبي و ذومراتبي و ... و اين همان مقام امر بين الامرين است كه به قول حضرتش «اين مقام جز براي اولياء كامل ميسور نيست و آنان كه به باب الابواب رسيده و جمال محبوب را بي‌حجاب مشاهده مي‌كنند و به مقام ولايت مطلقه متحقق گشته‌اند، افرادي هستند كه از دنيا و آخرت بيرون شده‌اند و از غيب و شهادت مجردند» (موسوي الخميني، 1359، ص 192).

سخن را با ذكر نمونه‌هايي ديگر به پايان مي‌بريم «اللهم اني اسئلك من عظمتك با عظمها، و كل عظمتك عظيمه، اللهم اني اسئلك بعظمتك كلها». آيا هنوز بسويد‌اي قلب و ديده عقلت منكشف نشده كه همه موجودات از آسمانهاي عوالم عقول و ارواح گرفته تا زمين‌هايي كه مسكن اجساد و ارواح است همگي از حضرت رحموت الهي است كه همه چيز را فرا گرفته و با سايه رحمت‌اش همه ظلمت عالم ماهيات را روشن نموده و با نور منبسط‌ خود شبهاي تاريك هيكلهايي را كه آماده پذيرش بودند نوراني كرده و هيچ يك از عوالم عقول مجرده و انوار اسفهبديه و مُثُل نوريه و طبيعت سافله را طاقت آن نيست كه نور عظمت و جلال را مشاهده كند و نظاره‌گر حضرت كبرياي متعال شود و اگر خداي غفار به نور عظمت و هيبت بر آنها تجلي فرمايد انيت‌هاي همه در نور عظمت و قهر او جل و علي از هم پاشيده و اركان بلند آسمان‌ها متزلزل و همه موجودات در پيشگاه عظمت او بي‌روح مي‌افتند و روزي كه نور عظمت او مستهلك شود آن روز، روز رجوع تام و روز بروز احديت و مالكيت مطلقه است كه در آن روز مي‌فرمايد «لِمَن الملك» پس به واسطه تابش نور جلال و ظهور سلطنت مطلقه كسي نباشد تا پاسخ گويد پس خود حضرت ربوبي پاسخ گويد و فرمايد:‌ «لله الواحد القهار» (همو، ص 57-59).

كتاب «مصباح الهدايه الي الخلافه و الولايه» نيز به نوبه خود واجد نمونه‌هايي از اين دست است كه به قدر وسعت اين تحقيق مواردي نقل مي‌گردد. شايان ذكر است كه اين كتاب با بياني بسيار صعب‌تر از كتب ديگر ايشان تحرير شده و چون مترجم محترم اين كتاب به دلائلي چند كه در مقدمه كتاب ذكر نموده‌اند قصدي به جز ترجمه نداشته و تقريبا هيچ گونه توصيفي بر مطالب امام (قدس سره) نياورده‌اند، نگارنده نيز بدون هرگونه دخل و تصرفي مطالب ايشان را نقل قول مي‌كند و فقط در مواردي كه لازم باشد ربط مطلب را به موضوع مورد نظر اشاره مي‌‌كند.

«هويت غيبي احدي و عنقاء مغرب كه در غيب هويت جايگزين است و حقيقتي كه در زير سراپرده‌هاي نور و حجاب‌هاي ظلماني هست در مقام عماء و بطون و نهان خانه غيب و كمون است.

در همه عوالم ذكر حكيم، نه اسمي از او هست و نه رسمي، و از آن حقيقت مقدسه در همه عوالم ملك و ملكوت نه اثري و نه نشاني است، و دست آرزوي عارفان از آن كوتاه، و پاي سالكان در راه سراپرده‌هاي جلال آن حقيقت لغزان است. دلهاي اولياء كامل از ساحت قدسش در حجاب و براي تمامي انبياء مرسلين هم چنان ناشناخته مانده و مورد پرستش احدي از عبادت كنندگان و رهروان راه قرار نگرفته است و مقصد و مقصود اصحاب معرفت و صاحبان كشف و يقين نشده است تا آن جا كه اشرف مخلوقات عرض كرد ما تو را آن چنان كه شايسته شناسايي است نشناختيم و آن چنان كه شايسته پرستش است نپرستيديم.

عنقا شكار كس نشود دام بازگير
كان جا هميشه باد به دست است دام را

(موسوي الخميني، 1359، ص 22)

«بطون و غيبي كه ما آن را به اين حقيقت غيبي نسبت داديم نه آن بطون و غيبي است كه در مقابل ظهور مي‌باشد يعني همان ظهوري كه در مقام واحديت و حضرت جمع، از صفات است و نه آن باطني است كه از اسماء الهيه است و از امهات اسماء حقيقيه است زيرا آن بطوني كه از اوصاف قدسي است عبارت است از تجلي در مقام صفات، و آن باطني كه از اسماء ربوبي است عبارت است از تجلي در مقام اسماء و اين هر دو از آن حضرت غيبي متأخرند. و بلكه با اين اوصاف و اسماء نيز از آن مقام تعبير كردن، از تنگي قافيه و نارسايي الفاظ است زيرا حقيقتي را كه قلوب اولياء از توجه به آن حقيقت محروم است چگونه مي‌توان با الفاظ كه از مقوله مفاهيم است تعبير نمود» (همو، ص 24).

«اسماء و صفات الهيه نيز بر حسب كثرات علمي كه دارند با اين مقام غيبي ارتباط ندارند و بدون وساطت چيزي نمي‌توانند از اين حضرت فيضي، دريافت كنند حتي اسم اعظم الله به حسب مقام تعين كه يكي از دو مقام او است و در اين مقام كه اسماء را جامع است جامعيت‌اش از قبيل جامعيت كل است اجزاء خود را و مخصوصاً مقام ظهور اسم اعظم در مرآت‌هاي صفات و اسماء، زيرا ميان اسماء و صفات و اين مقام غيبي حجابي است از نور كه در اين هويت غيبيه كه هيچ گونه تعيني ندارد و به هيچ صفتي موصوف نيست ذات آنها مقهور و هويتشان مندك است بنابراين چاره‌اي جز آن نبود كه براي ظهور و بروز اسماء و كشف اسرار كنوز آنها خليفه‌اي الهي تعيين شود تا جانشين آن حقيقت غيبي باشد در ظهور اسماء، و نور آن خليفه در اين آيينه‌ها منعكس گردد تا بدين وسيله درهاي بركات گشوده گردد و چشمه‌هاي خيرات سر زند و صبح ازل بدمد و آغاز به انجام بپيوندد. پس با زبان غيبي از مصدر غيب حجاب اكبر و فيض اقدس انور، امر صادر شد تا در لباس اسماء و صفات ظهور نموده و جامه تعينات را بر تن بپوشد او نيز امر او را فرمان برد. اين خليفه الهي و حقيقت قدسي كه پايه و مايه ظهور است به ناچار مي‌بايد يك روي پنهاني به هويت غيبي داشته باشد كه با آن رو هرگز ظهوري ندارد و يك رو به عالم اسماء و صفات كه با اين رو در عالم اسماء و صفات تجلي مي‌كند و در حضرت واحديت جمع با اين رو در آيينه اسماء و صفات ظهور مي‌كند... اين خليفه الهي در همه آيينه‌هاي اسماء ظهور دارد و نورش در همه آنها منعكس است بر حسب مقدار استعدادي كه آيينه راست و به اندازه‌اي كه آمادگي پذيرش آن نور را دارد و سريان اين نور در آن آيينه‌ها همانند سريان نفس است در قواي خود و با تعين آن خليفه الهي متعين هستند؛ مانند حقيقت لابشرطي كه با شرطي كه به همراه دارد تعين مي‌يابد (موسوي الخميني، 1359، ص 28ـ 32).

«نخستين تكثري كه در عالم وجود واقع شد همين كثرت اسمايي و صفاتي بود كه در حضرت علمي و مقام واحديت جمعي واقع گرديد و اين خليفه الهي در صورت تعين‌هاي اسمايي ظهور نمود و لباس كثرت را پوشيد و جامه صفات را بر خود بياراست و اين كثرت بود كه مبدأ المبادي همه كثرات در عين حقيقت و اصل اصول اختلاف مراتب وجود در دنيا و آخرت گرديد» (همو، ص 33). «هر اسمي كه افقش نزديك‌تر به افق فيض اقدس باشد وحدتش تمامتر و جهت غيبي‌اش شديدتر و محكم‌تر و جهات كثرت و ظهور در آن اسم ناقص‌تر خواهد بود و عكس مطلب نيز چنين است يعني هر چه اسم از حضرت فيض اقدس دورتر و از مقام قرب بازمانده‌تر باشد كثرت در او ظاهرتر و جهات ظهور در او بيشتر است و از اين جا است كه بر دل عارف روشن ضمير كشف مي‌گردد و هر سالك عارفي درك مي‌كند كه اسم اعظمي كه مستجمع همه اسماء و صفات است با آنكه همه كثرات را شامل و همه رسوم و تعينات را جامع است به افق وحدت نزديك‌تر است و اين اشتمال بر كثرات از جهتي منزه از كثرات حقيقي است بلكه حقيقت او با فيض اقدس و مقام غيب آميخته با ظهور، متحد است و اختلاف اسم اعظم با فيض اقدس اختلافي است اعتباري، مانند اختلافي كه مشيت و فيض مقدس با تعين اول كه در اصطلاح حكما از آن به عقل اول تعبير مي‌شود دارد» (موسوي الخميني، 1359، ص 33 ـ 34).

در اين فرازهاي بسيار عميق كه از كتاب «مصباح الهدايه» ذكر شد، امام خميني به زيباترين و دقيق‌ترين بيانات عرفاني تا سر حد امكان مراحل ظهور حضرت حق و رابطه ظهورات را با مقام غيب الغيوب، و اسماء و صفات را با ذات احديت بيان فرمودند و در لابلاي اين بيانات به خوبي چگونگي صدور كثرات از ذات احديت و جمع بين كثرات و وحدت در تمامي مراحل اسماء و صفات را شرح دادند، و اينكه تمامي اين ظهورات در واقع خود حجابي براي مقام غيب الغيوب حقند و الفاظ و معاني بسيار قاصرتر از آن است كه وحدت آن مقام را توصيف كنند، زيرا آنچه غائب علي الاطلاق است چگونه به وصف در آيد و از همين روست كه خداوند تبارك و تعالي براي ظهور و تجليش، مخلوقات را در وهله اول فيض اقدس و خليفه الله اعظم، نور محمدي(ص) را خلق فرمود و به واسطه او كثرات به منصه ظهور رسيدند.

همان گونه كه در حديث شريف قدسي فرمود ‌«كنت كنزاً مخفيا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لكي اعرف».

امام خميني در فراز ديگري از «مصباح الهدايه» مي‌فرمايد «چون حب ذاتي تعلق يافت كه ذات خود را در آيينه صفات مشاهده كند عالم صفات را ظاهر كرد و با تجلي ذاتي در حضرت واحديت تجلي كرد. نخست در آيينه تمام‌نما و سپس در آيينه‌هاي ديگر به ترتيبي كه استحقاق آن را داشتند در جهت وسعت و تنگنايي كه هر چه وسعت آيينه بيشتر استحقاقش براي تجلي در آن زيادتر بود و پس از اين حب ذاتي تعلق يافت تا ذات خود را در عين مشاهده كند لذا از پشت پرده‌هاي اسماء در آيينه‌هاي خلقي تجلي كرد و در اثر اين تجلي بود كه عوالم با ترتيب و نظمي خاص در آيينه‌هاي وجود تجلي كرد نخست در آيينه اتم اعظم تجلي به اسم اعظم شد و بعد از آن در آيينه‌هاي ديگر بر حسب ترتيب وجودي كه داشتند از فرشتگان مقرب و ملائكه نيرومند كه به صف و منتظر فرمان‌اند گرفته تا آخرين مرتبه نزولي عوالم ملك و شهود. نخستين چيزي كه افق صبح ازل را شكافت و تجلي خود را يكي پس از ديگري آغاز نمود و حجاب‌هاي اوليه را دريد عبارت بود از مشيت مطلقه و ظهور غير متعين كه از آن گاهي به فيض مقدس تعبير مي‌شود و گاهي وجود منبسطش مي‌گويند از آن جهت كه بر هيكل‌هاي آسمان جان‌ها و زمين تن‌ها منبسط است و ...» (موسوي الخميني، 1359، ص 91ـ93).

«حضرت مشيت مطلق از آن نظر كه در ذات احديت فاني و در حضرت الوهيت مندك و در پرتو تابش نور ربوبيت مستهلك است به خودي خود داراي هيچ حكمي نيست، بلكه اصلاً خوديتي از خود ندارد زيرا او عبارت است از ظهور ذات احدي در هيكل ممكنات به اندازه استحقاقشان و بروز جمال سرمدي است در آيينه كائنات به قدر صفاي هر يك از آنها، و اين جمال الهي است كه بواسطه همين آيينه‌ها جامه امكان در بر نموده و به لباس اكوان در آمده است. پس هم ظهور كرد و هم در پرده نهان شد، هم نمايان است و هم پنهان، هم مجرد است و هم در قالب مثال، هم يكتايي از آن اوست و هم تكثر را داراست و خداي تعالي به اين مطلب اشاره‌اي در كمال لطافت فرموده و رمزي چنانچه شايد آورده، آن جا كه مي‌فرمايد «الله نور السموات و الارض» (همو، ص 96 ـ 97).

امام (ره) در اين كتاب نيز به جمع بين دو ديدگاه وحدت و كثرت تصريح نموده و به دنبال مطالب مذكور مي‌فرمايد «با توجه به آنچه براي تو بيان كرديم و پرده‌ها را از ديده بصيرت تو بر داشتيم سپاس خداي قادر منان را كه خواهي توانست ميان كلمات اصحاب كشف و معرفت ذوقي و سخنان حكيمان و رهروان راه برهان هماهنگي ايجاد كني و به هوش باش كه سخنان اينان در حقيقت اختلافي با هم ندارند، هر چند كه گويندگان آن سخنان هر كدام راهي را مي‌پيموده است غير آن راهي كه ديگري رفته است. و نحوه‌ هماهنگي در ميان گفتار اين دو گروه آن است كه گروه اول در اين مقام گفته‌اند كه خداي تعالي و تقدس در آيينه‌هاي تعينات و لباس مخلوقات و جلوه‌گاه حقايق و فرودگاه رقايق ظهور فرموده است چنانچه خداي تعالي فرمايد «هو الذي في السماء اله و في الارض اله» و از پيغمبر(ص) «لو دليتم بحبل الي الارض السفلي لهبطتم علي الله» و ...

و گروه ديگر مي‌گويند كه سلسله موجودات كه از دو عالم امر و خلق ايجاد مي‌شوند همگي مراتب فعل حضرت حق و درجه‌هاي خلق و امر او است و او تعالي و تقدس از جهان و جهانيان، منزه است و از فرود آمدن به محفل فرومايگان مقدس كه خاك را با رب الارباب چه نسبت؟

و تو با تأييد رحماني و نفس الرحمان كه از جانب يمن القدس مي‌رسد دانستي كه مقام مشيت مطلق و حضرت الوهيت از آن جايي كه در ذات احديت مستهلك است و در انيّت صرف مندك است هيچ حكمي ندارد و يك معناي حرفي و غير مستقل است كه به عزت قدس خداي تعالي تعلق دارد و اكنون كه موجودات خاصي كه در هر نشئه‌اي از نشئات، ظاهر بدان شده‌اند و انوار متعيني كه در هر مرتبه‌اي از مراتب بروز كرده‌اند همگي در حضرت الوهيت مستهلك‌اند، زيرا مقيد همان ظهور مطلق است بلكه عين مطلق است و قيد امري است اعتباري؛ چنانچه گفته شده است «تعين‌ها امور اعتباري است» و جهان عبارت است از تعين كل. پس جهان آفرينش در نظر آزادگان اعتبار اندر اعتبار و خيال اندر خيال است. پس وجود از ناحيه خودش و از نزد خود بر حسب ذاتش هيچ حكمي ندارد. بنابراين، بر حكيم الهي لازم است كه تعينات را در حضرت احديت مستهلك ببيند نه آنكه چشم راست خود را بر هم نهاده و تنها با چشم چپ به جهان وجود بنگرد هم چنان كه عارف صاحب شهود را بايد كه به كثرات توجه نموده و با ديده چپ، تعينات را نيز ببيند و اجمال مطلب آنكه هر چند حقيقت مرام اين دو طايفه يك چيز است و مقصدشان يكي است ليكن غلبه حكم و سلطنت وحدت بر دل عارف، او را از كثرت محجوب مي‌سازد و در درياي توحيد غرق نموده و از جهان و جهانيان غافلش مي‌كند و مقام‌هاي تكثير و حكم كثرت كه بر حكيم چيره است او را از اظهار حقيقت مانع گشته و از وصول به كمال توحيد و حقيقت توحيد محجوب مي‌سازد و هر دو نظر، بر خلاف آن عدالتي است كه آسمانهاي هفت‌گانه لطيفه انسانيت به آن بر پا است» (موسوي الخميني،1359، ص 99 ـ 101).

«پس حقي را كه شايان پيروي است پيروي كن و حقيقتي را كه لايق تصديق است تصديق نما و آن اينكه حضرت مشيت مطلق كه مستهلك در ذات است و ظل الله اعظم و حجاب اقرب اكرم است و نخستين ظهور و تمام‌ترين نور است، اين مشيت مطلق كه با تمام حقيقتش مستهلك در حضرت احديت است به عوالم پايين و صحراي ظلمات نزول فرموده است و او است كه مقام الوهيت حضرت حق اول است در آسمانهاي بالا و زمين‌هاي پايين و آن را به خودي خود هيچ حكمي نيست بلكه خودي از براي او نيست. پس با توجه به اين معني اگر گويي كه خداي تعالي در همه اكوان ظاهر است و متلبس به لباس اعيان است درست گفته‌اي و اگر گويي كه او تعالي از همه جهان و جهانيان، مقدس است باز درست گفته‌اي. پس تو را لازم است كه اين پايه و اساس را استوار نموده و باين مقام متحقق شوي» (همو، ص 102).

امام خميني(ره) در اين ‌جا جان كلام و جمع بين مقامين عرفان و فلسفه را بيان فرموده‌اند و به صراط مستقيم كه پيامبر به استقامت در آن امر شده‌اند اشاره‌اي كامل نموده، مشكل‌ترين مباحث فلسفي و عرفاني را جامه‌اي جامع و جمع الجمع پوشانيده و عارف و فيلسوف را در حيرت قرار داده‌اند. شايسته بود از اطاله كلام پرهيز شود و مطلب بدين جا تمام گردد، اما براي آنكه استفاده از افاضات ايشان اتم گردد و به بيشتر كتب ايشان اشارتي رفته باشد از تفسير سوره حمد و بعضي كتب ديگر سطوري را براي مزيد فايده متذكر مي‌شوم.

«بسم الله الرحمن الرحيم الحمد الله رب العالمين» محتمل است كه در تمام سوره‌هاي قرآن اين «بسم الله»ها متعلق باشد به آياتي كه بعد مي‌آيد. «ب» يعني به اسم خداي تبارك و تعالي، حمد براي اوست. اسم علامت است. اينكه بشر براي همه چيز يك اسمي گذاشته است، براي اين است كه اين علامت يك شناسايي اسمي باشد. زيرا آدم (بتواند) بفهمد (منظور) كيست. اسماء خدا هم براي آنست كه انسان از ذات مقدس حق اطلاع ناقصي پيدا كند. خود ذات مقدس حق تعالي يك موجودي است كه دست انسان از او كوتاه است، حتي دست خاتم النبيين كه اعلم و اشرف بشر است. آن مرتبه ذات را كسي نمي‌شناسد غير از خود ذات مقدس. آن چيزها كه بشر مي‌تواند به آن دسترسي پيدا كند «اسماء الله» است كه اين «اسماء الله» هم مراتب دارد. بعضي از مراتب را ما مي‌توانيم بفهميم و بعضي از مراتبش را اولياء خدا و پيغمبر اكرم و كساني كه معلم به تعليم او هستند مي‌توانند ادارك بكنند. همه عالم «اسم الله» است. تمام عالم چون اسم نشانه ذات مقدس حق تعالي است و همه موجوداتي كه در عالم هستند اينها نشانه ذات مقدس حق تعالي هستند، منتهي نشانه بودنش را بعضي‌ها مي‌توانند به عمقش برسند كه اين چه جور نشانه است، و بعضي هم به طور اجمال مي‌توانند بفهمند كه نشانه است» (موسوي‌الخميني، بي‌تا، ص 6و 7).

«اين از ضروريات عقول است. اين مقداري كه همه موجودات عالم اسم خدا هستند، اين يك مقدار اجمالي است كه همه عقول اين را مي‌توانند بفهمند. اما آن معناي واقعي مطلب را كه اين جا مسأله اسم گذاري نيست (بلكه) اين يك واقعيتي است كه از يك موجود غير متناهي در همه اوصاف كمال، يك چنين موجودي مبدأ يك ايجاد و مبدأ يك وجود مي‌شود. تمام موجوداتي كه به مبدئيت او وجود پيدا مي‌كنند مستجمع همان اوصاف به طريق نفس هستند، منتهي مراتب دارد. يك مرتبه اعلي است كه در او همه اوصاف حق تعالي است منتهي به اندازه‌اي كه مي‌شود يك موجودي واجد باشد. آن اسم اعظم است (همو، ص 9 و 10). «اين موجوداتي كه دنبال آن اسماء اعظم مي‌آيد اينها هم واجد كمالات هستند منتهي به اندازه سعه هستي خودشان تا برسد به همين موجودات مادي. اين موجودات مادي را كه ما خيال مي‌كنيم يك موجودي است كه علم ندارد، اينطور نيست. ما در حجاب هستيم كه نمي‌توانيم ادراك كنيم. همين موجودات پائين هم كه از انسان پائين‌تر هستند و از حيوان پائين تر هستند... اين جا هم باز آن كمالات منعكس است منتهي به اندازه سعه وجودي خودشان «و ان من شي الا يسبح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم» (موسوي الخميني. بي‌تا، ص 11).

«عالم پر از هياهو است. تمام عالم زنده است. همه هم «اسم الله» هستند. همه چيز اسم خدا است. شما خودتان از اسماء الله هستيد... اسم در مسماي خودش فاني است. ما خيال مي‌كنيم كه خودمان يك استقلالي داريم يك چيزي هستيم لكن اين طور نيست. اگر آني آن شعاع وجود كه موجودات را با آن شعاع، با آن اراده، با آن تجلي موجود فرموده، اگر آني آن تجلي برداشته شود؛ تمام موجودات از حالت وجودي خارج مي‌شوند و به حالت اوليه خودشان بر‌مي‌گردند. براي آنكه ادامه موجوديت هم به همان تجلي اوست. با تجلي حق تعالي همه عالم وجود پيدا كرده است و آن تجلي و نور اصل حقيقت وجود است. يعني اسم الله است «الله نور السموات و الارض» يعني جلوه خداست. يعني نور هر چي هست از خداست، يعني هر چه يك تحققي دارد آن نور است. هر چه ظهوري دارد، نور است. همه موجودات نورند و همه هم «نور الله» هستند...يعني وجود سموات و ارض كه عبارت از نور است از خداست و اين قدر فاني در اوست كه «الله نور السموات و الارض» نه اينكه «بالله يتنور السموات و الارض» آن يك نحوه جدايي مي‌فهماند اين «الله نور السموات و الارض» يعني اينها هيچ نيستند، هيچ موجودي در عالم نداريم كه به يك نحو استقلالي داشته باشد.» (همو، ص 12 - 14).

اگر اسم رب را از اشياء جدا كنند به يك معنا هيچ‌اند و هيچ مي‌شوند. همه چيز با اسم رب چيز است. همه آغازها از خداست و عالم با اسم رب شروع شده است و با اسم رب ختم مي‌شود. ما بايد اين معنا را ادراك كنيم و بفهميم كه همه از اوست و همه به او رجوع مي‌كنند. «انا لله و انا اليه راجعون» از او هستيم، اوست همه چيز. ديگران نيستند، هيچ‌اند، هر چه هست اوست» (همو، ص 47 ـ 48).

چه خوش ختمي آمد از كتاب «تفسير سوره حمد» امام (ره) كه خود هر آنچه فرمود پس از سالها مجاهده و رياضت در تمامي عرصه‌هاي حيات يافت و عمل كرد و به رب خود با بهترين حالات و مقامات و در بالاترين درجات پيوست و فاني شده و به مانند قطره‌اي كه به دريا بپيوندد دريا شد.

فطوبي لهم ثم طوبي لهم هنيئا لارباب النعيم نعيمهم

در پايان متذكر مي‌شوم كه كتب ديگر امام هم همگي متضمن معاني بلند و عميق عرفاني، فلسفي است كه از متن قرآن و سنت اخذ شده و تمامي معاني مذكور در اين وجيزه را در بر دارد لكن چون موضوع اصلي آنها از قبيل عرفان حكمت عملي و آداب عبادات و سير و سلوك است مثل كتب «آداب الصلاة»، «پرواز در ملكوت» و «سر الصلوة» (صلاة العارفين و معراج السالكين). به جهت رعايت اختصار از ذكر نمونه‌هايي از اين كتب صرف نظر شده است. اين نوشتار را به يكي از اشعار عارفانه آن پير سالك و شير ميدان مبارزه و عالم بي‌بديل ختم مي‌كنم و در انتها نيز همان طور كه در ابتداء آمد زبان حال و عمل حضرتش را گوياترين زبان براي بيان سر عالم ملك و ملكوت و وحدت وجود مي‌دانم. همان طور كه خود نيز مي‌فرمايد:

در حـلقــه درويـش نـديـديـم صفايـي در صـومعــه از او نشنيــديـم نــدايـي در مـدرسه از دوسـت نخـوانديـم كتابي در مـأذنـه از يـار نـديـديــم صـدايـي در جمـع كتـب هيـچ حجـابي نـدريديم در درس صحـف راه نبـرديـم بجـائـي در بتكـده عمـري بـه بطالـت گذرانديـم در جمـع حريفان نـه دوائي و نـه دائي در جـرگـه عشـاق روم بـلـكه بيــابــم از گـلشـن دلـدار نسيمــي رد پايــي اين ما و مني جمله ز عقل است و عقال است در خلوت مستان نه ‌مني هست و نه ‌مايي (موسوي الخميني، 1372، غزل اول)

---

منابع و مآخذ :
موسوي الخميني، روح الله، آداب الصلاة، ترجمه: سيد احمد فهري، تهران، نهضت زنان مسلمان، چاپ اول 1359
همو، اسرار الصلاة، ترجمه: سيد احمد فهري، تهران، نهضت زنان مسلمان، چاپ اول، 1359
همو، پرواز در ملكوت، ترجمه: سيد احمد فهري، تهران، نهضت زنان مسلمان، چاپ اول، 1359
همو، تفسير سوره حمد، ترجمه: سيد احمد فهري، تهران، حزب جمهوري اسلامي، چاپ اول، بي‌تا
همو، سبوي عشق غزليات عارفانه امام خميني (ره)، ترجمه: سيد احمد فهري، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام، چاپ سوم، 1372
همو، سرالصلوة (معراج‌السالكين و صلوةالعارفين)، مؤسسه تنظيم و نشرآثار امام، چاپ اول، 1369
همو، شرح دعاي سحر، ترجمه: سيد احمد فهري، تهران، نهضت زنان مسلمان، چاپ اول، 1359
همو، مصباح الهدايه الي الخلافة و الولاية، ترجمه: سيد احمد فهري، تهران، نهضت زنان مسلمان، چاپ اول، 1359

---

منبع: فصلنامه فلسفه و کلام اسلامي / شماره 29-28 /