نواختن نقاره از زمانهاى قديم در آستان مقدس امام رضا (ع) معمول بوده است. اما
اين كه اين رسم از چه زمانى آغاز شده و به صورت يك سنّت درآمده، معلوم نيست. نه
نويسندگان در باره آن چيزى نوشته اند و نه اسناد و مدارك موجود در حرم مطهر
چيزى را نشان مى دهد. اما از نشانه هاى تاريخى چنين برمى آيد كه در قرن دهم،
نواختن نقاره معمول بوده است.
فضل بن روزبهان خنجى در كتاب مهمان نامه بخارا، در حالات محمدخان شيبانى ،
سلطان ماوراءالنهر كه مشهد مقدس و ناحيه طوس را تصرف كرده بود، مى نويسد:
سلطان تصميم گرفت به زيارت حضرت رضا عليه السلام برود، از اين رو، با اعيان
لشكر خود و قاضيان و محتشمان عازم مشهد گرديد. من با گروهى قبلاً به مشهد رفتيم
و در آن جا مراسم استقبال را فراهم كرديم. بر فوق بارگاه حضرت، محلّى كه نقاره
نوبت حضرت امام مى زنند، جماعت نقاره چيان اردوى همايون و نفيرچيان ايستاده،
مترصّد آن كه چون موكب همايون برسد نقاره بكوبند و نفير نوازند. آن حضرت امر
فرمودند كه دم نزنند و نفيرنوازى را به فقيرنوازى بدل فرمودند، و چون به درگاه
بارگاه رسيدند، فرود آمده به پيشگاه برآمدند و از آن جا به روضه مقدس قدم گشاده
بقيه درآمدند و آداب زيارت تقديم نمودند و اندكى نشسته از قبه بيرون فرمودند.
از اين متن معلوم مى شود كه در قرن نهم و دهم، نقاره نواخته مى شده و جايى هم
در بلندى براى نقاره زنان اختصاص داشته است.
در روزگاران پيشين، استفاده از شيپور و نقاره در دربار شاهان معمول بود و هر
بامداد و شبانگاه، در كاخها و قصور و محلهاى اقامت حاكمان و اميران در شهرها و
بيابانها نقاره مى زدند و مردمان را احضار و يا مرخص مى كردند و طبل نواختن و
شيپور زدن، نشان حاكميت و اقتدار شاهان به شمار بوده است.
در ايران، نواختن طبل و نقاره، تا زمان قاجاريه ادامه داشت و حاكمان هم در
مراكز استانها به هنگام معينى از آن استفاده مى كردند و در مناطق شرقى كشور حتى
تا اوايل قرن حاضر نيز معمول بود.
اما... چرا اين شيوه در بارگاه امام رضا(ع) مرسوم شده،
چه كسى آن را بنا نهاده و از چه زمانى اين كار رواج يافته است، معلوم نيست، و
هر كس بر پايه ذوق و برداشت خود، براى آن انگيزه اى بيان مى كند. به اين
برداشتها توجه كنيد:
ـ از آن جا كه امام رضا (ع) عنوان ولايتعهدى داشته و ايشان را سلطان مى خوانده
اند، نواختن نقاره در بارگاه ايشان معمول شده است.
ـ شايد زمانى براى پاسدارى از حرم مطهر و مشهد، در آن جا لشكريانى بوده اند كه
براى اعلام آمادگى ايشان نياز به نواختن نقاره بوده، و سپس اين رسم به سان يك
سنّت، ماندگار شده است.
ـ نقاره زدن و شيپور نواختن، براى احترام و بزرگداشت بارگاه امام رضا (ع) است و
تنها جنبه تشريفاتى دارد و هيچ نظر ديگرى در ميان نبوده است.
به هر حال، و با هر انگيزه اى كه اين كار آغاز شده باشد، اينك نقاره هر صبح پيش
از طلوع آفتاب و هر عصر پيش از غروب خورشيد نواخته مى شود و همزمان با برآمدن و
فروشدن آفتاب، آخرين نواهاى نقاره به گوش مى رسد. اين بدان معنى است كه
نمازگزاران براى بر پا داشتن فريضه خود، اندك فرصتى بيش ندارند و اگر نماز خويش
را به جاى نياورده اند، مى بايد شتاب كنند و به اقامه نماز بپردازند.
افزون بر اين، هنگامى كه حادثه خاصى رخ دهد كه مردم شادمان گردند و جشنى همگانى
پديد آيد، نقاره نوازان بر فراز نقاره خانه مى روند و بر طبل ها مى كوبند و در
شيپورها مى دمند.
نيز، هر گاه در آستان امام هشتم (ع) بيمارى شفا يابد و به خيل شفايافتگان آستان
حضرتش افزوده شود، به منظور اعلام همگانى و اظهار سرور و شادمانى ، نقاره ها را
به صدا در مى آورند.
علاوه بر اين، در شبهاى ميلاد معصومان و بزرگداشت مناسبتهاى مذهبى ، مانند
جشنهاى بزرگ قربان و فطر و غدير، و هم چنين در زمان تحويل هر سال شمسى ، در
آغاز نوروز، نقاره نواخته مى شود.
اما... در ايام محرم و صفر كه روزهاى سوگوارى شيعيان است، به منظور احترام به
آيين سوگوارى ، هيچ نوايى از نقاره خانه به در نمى آيد.
براى نقاره زدن در آستانه مقدسه، محل خاصى در نظر گرفته شده و جاى بلندى فراهم
آمده است. اين بناى زيبا و باشكوه، بر فراز ايوان شرقى صحن عتيق (انقلاب) قرار
دارد و از قسمتهاى مختلف حرم، ديده مى شود. بلندى بنا سبب شده است كه به هنگام
نقاره زدن، آواى آن تا دوردستها شنيده شود، و بويژه به هنگام برآمدن آفتاب، كه
شهر از هياهوى آمد و شد اتومبيلها خالى است، نواى آن در چهارسوى مشهد، گوش
شهروندان را نوازش دهد.
بناى جديد و چشمگير نقاره خانه، با ظرافت و شكوه خود،
از ديدنى ترين بخشهاى حرم مطهر است كه همگان را به اعجاب و تحسين وامى دارد.
بناى نقاره خانه كه سراسر از كاشى فيروزه اى است و در پيرامون ايوان آن نرده
كشى شده است، دو طبقه دارد، طبقه زيرين جاى گذاشتن طبل ها و شيپورها است، و
طبقه دوم محل استقرار نوازندگان.
نقاره زنان هفت نفر هستند كه سه نفرشان بر طبل مى كوبند و چهار نفر در شيپور مى
دمند.
* * *
در شبانه روز دو نوبت يكي نزديك طلوع و ديگري نزديك
غروب آفتاب در روي سر در شرقي صحن انقلاب (عتيق ) در محل مخصوصي به نام
نقاره‌خانه كه براي اين كار ساخته شده است ،نقاره نواخته مي شود.
براي انجام اين كار 11 نفر به نوبت انجام وظيفه مي كنند
كه به آنها « عمله شكوه » مي گويند . نواختن نقاره كه به جهت آگاهي از نزديك
شدن پايان وقت نماز است به وسيل « طبل »و« كرنا » انجام مي شود و در طول سال
جز دو ماه محرم و صفر و ساير ايام سوگواري همه روز نقاره نواخته مي شود . طبلها
ذكري ندارند و فقط به عنوان «كوس شادمانه » و همنواز از شروع تا خاتمه باكرناها
نواخته مي شوند . در صورتي كه كرناها ذكري دارند كه در سه دست يا سه نوبت با
دميدن به صدا در مي آيند و ذكر آنها كه سينه به سينه نقل شده است چنين مي
باشد:
دست اول: « سرنواز » كرنا را به طرف گنبد حضرت به عنوان سلام مي گيرد و چنين
مي دمد « سلطان دين و عقبي علي بن موسي الرضا » پس نوازان كه تعداد آنها
چهارنفر مي باشد جواب مي دهند « امام رضا » سرنواز مجددا با سر كرنا به طرف
گنبد حضرت اشاره مي كند و چنين مي نوازد « امام رضا » پس نوازان جواب دست
دوم:كرناي سرنواز ذكر مي كند « مولي ، مولي ، مولي علي بن موسي الرضا » پس
نوازان جواب مي دهند « رضا جان » . سرنواز سر كرنا را به طرف گنبد حضرت مي گيرد
و ذكر مي كند « يا امام غريب يا امام رضا » دست سوم:كرناي سرنواز ذكر مي كند »
دوران دوران امام رضاست ) در اين موقع طبلها به عنوان شادي طبلهاي خود را به
صدا در مي آورند ،اين طبل به « كوس شادمانه » معروف است . مجددا سرنواز كرنا
مي كند « دوران دوران امام رضاست دادرس بيچارگان ». پس نوازان پاسخ مي دهند «
اي داد رس درماندگان » موقعي كه پس نوازان مي خواهند كرناي خود را برزمين
بگذارند سرنواز مي گويد: « فرياد رس».
منبع:
شبكه امام رضا عليه السلام،
