مقدمه
با توجّه به سفارش‌ها و تأكيدهاى پيامبر صلىاللهعليهوآله و ائمّه طاهرين
عليهمالسلام درباره برگزارى مجالس عزادارى براى امام حسين عليهالسلام مىتوان
دريافت كه در اين سفارش‌ها فلسفهاى نهفته است كه آگاهى به آن مىتواند
عزاداري‌هاى ما را با اهداف پيامبر صلىاللهعليهوآله و ائمه طاهرين
عليهمالسلام همسو و هماهنگ گرداند و لازمه اين آگاهى يافتن به شرايط بحرانى
همان قرن اول هجرى است كه بر جامعه اسلامى تحميل شد و تا قرنها طول كشيد، چنان
كه طبقه حاكمه و در كنار آنها عالمنمايان حقْگريز مىكوشيدند براى مطامع خود
اسلام را از درون و برون تهى و بىخاصيت كنند و در اين راه، مجال و فضا را بر
حافظان حقيقى دين تنگ كردند و همه امكانات را از آنها دريغ نمودند. لذا مراسم
سوگوارى عاشورا از بهترين و مؤثرترين عواملى بود كه مىتوانست در آن شرايط حساس
اسلام را از دستبرد غارتگران مسلح نجات بخشد و بارقه اميدى به دلهاى طالبان حق
بتابد. بنابراين تشيع براى حفظ خود وابسته به مراسم عزادارى عاشورا شد، چنان كه
نمىتوان تشيع را بدون عاشورا تصور كرد.
عاشورا از يك سو شيعيان و طالبان حق را دور هم گرد مىآورد و از سوى ديگر مبانى
تشيع را به آنها مىآموخت و جرئت مبارزه و روحيه فداكارى براى حفظ اسلام به
آنها مىداد. چنان اين مراسم با شيعه عجين شد كه يكى از مهمترين نشانههاى
شناخت آنان گرديد، بهطورى كه با فرا رسيدن ايام عاشورا در هر شهر و كوى و
برزنى كه شيعيان زندگى مىكردند شكل آنها به طور كلى تغيير مىكرد و چهره غم و
ماتم به خود مىگرفت. شهرهاى شيعهنشين ايران از جمله قم، رى و سبزوار چنين
وضعى داشت، تا اينكه در قرن چهارم هجرى آل بويه شيعه مذهب، مراسم عزادارى را كه
علامت و مشخصه بارز شيعه بود، با جديّت تمام در قلمرو خود به ويژه بغداد رسمى
اعلام كردند و گر چه با مخالفت بعضى از فرق سنى به ويژه حنابله روبهرو شدند،
اين مراسم را تا پايان حكومتشان يعنى تا نيمه قرن پنجم برگزار كردند. چنان اين
مراسم به صورت فرهنگ عامه درآمد كه در قرون بعدى ساير مسلمانان هم كه دوستدار
پيامبر و اهل بيت او بودند تعلق خاطر ويژهاى نسبت به واقعه كربلا پيدا كردند و
آنها هم مانند شيعيان در ايام محرم براى خامس آل عبا عزادارى مىكردند و رفته
رفته سوگوارى براى امام حسين عليهالسلام به صورت فرهنگ ايرانى درآمد، چنان كه
نه تنها مسلمانان، بلكه پيروان ساير اديان مثل يهوديان و مسيحيان نيز كه در
ايران زندگى مىكردند ارادتمند امام حسين عليهالسلام و يارانش شدند.
بدين سان مراسم عزادارى نه تنها در شرايط بحرانى با تمام وجود از اسلام پاسدارى
نمود، بلكه رفته رفته فضايى ايجاد كرد كه مسلمانان به ويژه مسلمانان ايران،
نخست دوستدار اهل بيت شدند و با گذشت زمان از معتقدان به خط امامت و ولايت
گشتند؛ از اينرو بود كه سلاطين صفوى و نظريهپردازان مذهب تشيع براى رسمى كردن
مذهب شيعه در ايران از آن بهره كافى گرفتند.
كاركرد مراسم عاشورا در رسمى كردن مذهب تشيع
هنوز پس از گذشت قرنها و با انجام تحقيقات متعدد، به اين سؤال اساسى پاسخ
قانعكنندهاى داده نشده كه شاه اسماعيل با چه ابزارى و با تكيه بر چه نيرويى و
با پيشينه چه فرهنگى ايران را به عنوان كشورى شيعه شناساند، چنان كه از آن پس
ديگر هيچ طوفان سهمگينى نتوانست در عقيده و ايمان مردم خللى وارد كند. بنابراين
شايسته است كه درباره اين مسئله مهم بيشتر مداقه نمود و جوابى در خور براى آن
يافت. براى روشن شدن بحث ابتدا به طرح چند فرضيه مىپردازيم و سپس درباره آنها
گفت و گو مىكنيم:
1 ـ موفقيت شاه اسماعيل مرهون اِعمال قوه قهريه و قتل عام گسترده مخالفان بود.
2 ـ اهل سنت براى حفظ جان خود تقيه اختيار كردند و به صورت ظاهر مذهب جديد را
پذيرفتند، ولى در پنهان بر اعتقادات خود باقى ماندند.
3 ـ گر چه شاه اسماعيل در آغاز از قوه قهريه بهره گرفت(1) ـ قتلعامهاى شاه
اسماعيل در تبريز، بغداد، خراسان، خوزستان و ديگر بلاد فتح شده ـ ليكن براى
ايجاد مذهبى پايدار و فراگير به كار عميق وگسترده فرهنگى نياز بود كه از طريق
مجالس عزادارى، وعظ و خطابه ميسّر گرديد.
بعضى از محققان با تكيه بر مطالبى كه درباره استفاده شاه اسماعيل از زور در
منابع آمده، رسمى شدن مذهب تشيع را در ايران به ضرب شمشير آخته قزلباشها و تبر
تبرائيان نسبت مىدهند(2)، در حالى كه از يك مسئله مهم غفلت كردهاند و آن اين
است كه رسمى شدن مذهب تشيع با آغاز سلطنت شاه اسماعيل و كشورگشايى او همزمان
صورت گرفت. بنابراين عمده قتل عامهاى شاه اسماعيل ناشى از كشورگشايى اوست و اين
در ايران به هنگام برآمدن سلسلهاى و بر افتادن سلسلهاى ديگر امرى رايج و
متداول بود، چنان كه نمىتون بين قتلعامهاى تيمور و ديگر جهانگشايان و
قتلعامهاى شاه اسماعيل فرقى قائل شد؛ زيرا آنها به هنگام فتح بلاد هيچ گونه
مقاومتى را تحمل نمىكردند و حتى براى جلوگيرى از قتل و غارت تمام همت خود را
به كار مىگرفتند كه شهرها به صلح فتح شود، ولى كمتر موفق مىشدند. از اينرو
عمده قتلعامها مربوط به مدافعان شهرها و حاميان حكام مورد حمله بود؛ زيرا مردم
عادى نه توانايى دفاع از شهرها را داشتند و نه انگيزهاى براى حمايت از حكام.
با سيرى اجمالى در لشكركشيهاى شاه اسماعيل به موارد متعددى برمىخوريم كه حتى
رعاياى بلادى كه با قوه قهريه فتح مىشد مورد تفقد شاهانه قرار مىگرفتند. مؤلف
خلد برين ضمن فتح مرو و قتل شيبك خان ازبك (915ق) مىنويسد:
«خاقان سكندر شأن رايت نصرت آيت به جانب مرو برافراخت و رعايا و متوطنان آن
ديار را سايهنشين آفتاب عاطفت و احسان خود ساخته ظل ظليل عفو و بخشايش بر
مفارق ايشان انداخت»(3).
در اينجا جداى از برخوردهاى شاه اسماعيل بايد به حقيقتى اشاره كنيم و آن اين
است كه فتح قلوب و تغيير عقايد به سادگى فتح بلاد و تغيير حكومتها نبود.
بنابراين سادهانگارى است كه تصور كنيم مذهب شيعه با تبر تبرائيان و شمشير
قزلباشها در ايران رسمى شد. قطعا شاه اسماعيل و مشاورانش مىدانستند كه نبايد
حكومت نوپاى خود را كه از شرق و غرب توسط دول مقتدر سنى محاصره شده بود، با
شورشها و قيامهاى داخلى مواجه كنند. بنابراين فرضيه اول نمىتواند چندان در
ترويج و تبيين مذهب تشيع مؤثر باشد.
البته نمىتوان پذيرفت كه اهل سنت بدون هيچ مقاومتى به مذهب شيعه گرويدند، ليكن
اشكال مقاومت توده مردم بر ما چندان معلوم نيست. منابع هم از مقاومت و مخالفت
نخبگان و علما مطالبى پراكنده بيان كردهاند(4).
علما، مدرسان، ائمه جمعه و جماعت و غيره مخالفتهاى جدىترى داشتند، امّا مخالفت
توده مردم از محافل خصوصى و خانوادگى، آن هم به صورت سخنان شكوهآميز و اعتراض
گونه فراتر نمىرفته است(5). به احتمال زياد آنها به رغم اينكه عبادات خود را
به صورت ظاهر به شيوه مذهب شيعه انجام مىدادند، تا حدودى تعلق خاطر خود را به
مذهب آباء و اجداديشان حفظ كرده بودند و در واقع در حال بلاتكليفى و انتظار به
سر مىبردند و اين هم براى تحقيق و آشنايى با مذهب جديد و دور شدن از مذهب قديم
لازم و ضرورى به نظر مىرسيد. البته اين مدت نمىتوانسته بيش از يك دهه طول
كشيده باشد؛ زيرا بنابر روايتى شاه اسماعيل بعد از جنگ چالدران (920ق) دستور
داد كه از تعقيب و آزار اهل سنت دست بردارند(6). با وجود اين، گزارشى مبنى بر
بازگشت مردم به مذهب اهل سنت به ما نرسيده است و حتى چند دهه بعد در سال 986ق
كه شاه اسماعيل دوم درصدد محو شعائر شيعه برآمد از خوف عوام و خواص به ترديد
افتاد(7). بنابراين گر چه در ابتدا اهل سنت با تهديد، اكراه و تقيه وارد مذهب
شيعه شدند، ليكن با گذشت زمان گرايش به آن از نظر كمى و كيفى شتاب بيشترى گرفت
و اين امر از يكى از نامههاى شاه طهماسب اول به سلطان سليمان عثمانى در 961ق
به خوبى پيداست. او اظهار مىدارد:
«هرگز در هيچ زمانى كسى نديده و نشنيده و در هيچ ديارى واقع نشده كه از شيعيان
آل محمّد صلىاللهعليهوآله يكى تغيير مذهب خود كرده باشد و طريق مخالفت آل
محمّد صلىاللهعليهوآله اختيار كرده باشد، امّا هيچ سالى و ماهى نيست كه
هزار كس از سنيان... تغيير مذهب و اعتقاد نداده طريق مستقيم اهل بيت اختيار
نكنند. مواليان و شيعيان آل محمّد صلىاللهعليهوآله روز به روز زيادت شوند
كه در ملك روم و ماوراءالنهر و هندوستان، چند سال پيش از اين پانصد كس شيعه
نبود و امروز كه سنه احدى و ستين و تسع مائه است در هر ديارى از پانصد متجاوزند
و روز به روز در ترقى و تزايد و عن قريب است ان شاءاللّه جمله اهل عالم بدين
طريق و مذهب غراء باشند»(8).
امّا بىگمان صفويه فقط از اين طريق نمىتوانستند به هدف نهايى خود نايل آيند؛
زيرا اِعمال اين شيوه براى درازمدت ممكن نبود. اين حقيقت قابل انكار نيست كه
شاه اسماعيل و جانشينانش براى رسمى شدن مذهب تشيع از هيچ كوششى فروگذار نكردند.
بنابراين بايد به بررسى اين موضوع پرداخت كه آنها براى تحقق اين امر از چه
عاملى بهره گرفتهاند كه معجزهوار تشيع در قلوب مردم ايران جاى گرفت و با
پوست، گوشت و استخوان آنها عجين شد.
با سيرى اجمالى در حالات و اعتقادات فرقههاى مذهبى موجود در ايران مىتوان
دريافت كه علاوه بر اصول دين، محبت به اهلبيت پيامبر مهمترين عامل مشترك ميان
آنها بود كه بيشتر در مجالس عزادارى عاشورا متبلور مىشد. هنر شاه اسماعيل و
مشاورانش اين بود كه از اين عامل براى تحقق هدف خود به بهترين گونه استفاده
كردند. دكتر على شريعتى كه از منتقدان حكومت صفويه است در اين باره مىنويسد:
«صفويه شاهكار عجيبى كه كرد اين بود كه شيعه خون و شهادت و قيام، يعنى تشيع
عاشورا را نگاه داشت و حسين را محور همه تبليغاتش كرد و على را مظهر همه نهضتش
معرفى كرد و كارى كرد كه شديدترين حالت تحريك و شور و حركتش را شيعه حفظ كند و
هر سال يك ماه و دو ماه محرم و صفر و حتى تمام سال را از عاشورا دم زند»(9).
مسيو ماربين آلمانى ضمن اشاره به اهميت مذهب در وحدت و عزت سياسى مسلمانان
مىنويسد:
«مواد روحانى كه امروزه مروج در ميان مسلمانان است هيچ يك مانند تعزيهدارى
حسين عليهالسلام حس پلتيكى در مسلمانان پيدا نتواند نمود و هرگاه يكى، دو قرن
در مسلمانان به اين قسم تعزيهدارى شيوع و كسب عموميت كند حيات سياسى تازه در
مسلمانان پيدا خواهد شد»(10).
جوزف فرانسوى نيز در مورد نقش مجالس عزادارى در توسعه تشيع مىنويسد:
«از ترقى كه اين طايفه بدون هيچ اقدام جبرى در قليل زمان كردهاند مىتوان گفت
كه در يكى دو قرن ديگر از روى عدد غلبه بر ساير فِرق مسلمانان خواهند نمود و
علت، همين تعزيهدارى است كه فردفرد اين فرقه را (مشترى داعى) مذهب خود ساخته
است»(11).
گاسپار دروويل كه در زمان فتحعلى شاه به ايران آمده و مراسم عزادارى محرم را از
نزديك مشاهده كرده در مورد تأثير اين مراسم در ايجاد شور و هيجان در ميان مردم
مىنويسد:
«اين مراسم اشكهايى را كه از اندوه واقعى سرچشمه مىگيرد سرازير مىكند و
پيروان غيور على عليهالسلام را كه بر آن ناظر هستند شديدا به هيجان
مىآورد»(12).
ديدگاههاى ياد شده از اين جهت حائز اهميت است كه بيانكنندگان آن، شيعه و
ايرانى نيستند كه بتوان به آنها اتهام سخنراندن احساسى و جانبدارانه زد. اين
حقيقت انكارناپذيرى است كه مورد توجّه اكثر مستشرقان و سياحانى قرار گرفته كه
مسائل ايران و تشيع را به دقت دنبال مىكردند.
حال اين سؤال پيش مىآيد كه شاه اسماعيل و جانشينانش با راهنمايى و مساعدت چه
گروهى به نقش اين مجالس در ترويج و تبيين مذهب تشيع پى بردند. بىگمان شاه
اسماعيل در سيزده يا چهارده سالگى به آن مقام معنوى و اخلاقى مورد ادعاى مورخان
دوره صفويه نرسيده بود كه مورد الهام و حمايت ائمه طاهرين قرار گيرد و از نظر
سياسى و نظامى هم در مقامى نبود كه بتواند وضع سياسى، نظامى به ويژه مذهبى
ايران و بلاد پيرامون آن را تجزيه و تحليل كند.
آنچه مسلّم است و از مجموع عملكرد وى به ويژه در مورد رسمى كردن مذهب تشيع
برمىآيد اين است كه پشت صحنه اين مبارزات و اقدامات، افرادى عالم و آگاه نسبت
به مسائل سياسى، نظامى و مذهبى سرزمين خود و همسايگان و مورد الهام ائمه طاهرين
بودند كه با ظرافتى خاص بتوانند در داخل ايران سنگ بناى جاودانهاى را بنا
نمايند. بنابر روايت مؤلّف حقيقة التواريخ: «ارباب شورا به امر شاه اسماعيل عقد
مجلس مشورت نموده بعد المذاكره و المشاوره بعضى از صوفيان، نشر و تعميم طريقه
حيدريه جلاليه را مناسب ديدند، امّا چند نفر عالم كه در آن مجلس حضور داشتند،
سخت اعتراض كردند و امرا نيز اعتراض آنها را قبول كرده رأى صوفيان را ردّ
نمودند. آخر كار قرار بر اين شد كه مذهب شيعه اثناعشريه را مذهب رسمى دولت
صفويه معين نموده به ترويج و ترميم آن بكوشند و به همين واسطه اهالى شيعه ايران
را با خود همراه ساخته، سنيان اين مملكت را هم قهرا و كرها داخل طريقه شيعه
نموده از براى ساير شيعيان عالم اسلاميت نيز دولت صوفيه صفويه را مرجع معنوى
معين نمايند...»(13).
بر اساس روايت ياد شده، در شورايى كه شاه اسماعيل براى انتخاب مذهب رسمى تشكيل
داده بود، علاوه بر قزلباشها كه بازوى نظامى او بودند، گروه ديگرى هم شركت
داشتند كه از نظر معنوى نفوذشان بر شاه اسماعيل از قزلباشها به مراتب بيشتر
بوده و به نظر ما اين گروه با نفوذ، همان علماى شيعه بودند كه از امكانات مادى
و معنوى كه در اختيار شاه اسماعيل بود براى تحقق هدف خود يعنى رسمى كردن مذهب
تشيع و تقويت آن بهره گرفتند و از آنجا كه شاه و قزلباشها نيز به پيامبر و ائمه
طاهرين عشق مىورزيدند و مذهب جديد مىتوانست مقوّم سياست آنها باشد نه تنها
مخالفتى نكردند، بلكه خود نيز از مؤيدان و مشوقان و متوليان مذهب جديد شدند.
نكته ديگرى كه حضور علماى شيعه را در رسمى كردن تشيع اجتنابناپذيرمى كند
بهرهگيرى از عامل تولى و تبرى براى تحقق اين امر بوده است. اعمال تولى و تبرى
نمىتوانست تنها از طريق زور صورت گيرد، بلكه مىبايد با ابزارى صورت گيرد كه
با روح و روان انسانها سازگار باشد و حقايقى را براى آنها روشن سازد تا بتواند
آنها را به تغيير مذهب وا دارد، چنان كه خود عقايد گذشته برائت جويند و نسبت به
اصول مذهب تشيع تمايل پيدا كنند و به نظر ما عاشورا مهمترين ابزارى بود كه
مىتوانست اين مهم را به انجام رساند. از شواهد و قرائن نيز برمىآيد كه اين
عامل مورد توجّه متوليان مذهب تشيع بوده است و از آن تا آنجا كه امكانات و
شرايط جامعه اجازه مىداده براى نشر مذهب تشيع بهره گرفتهاند.
هر چند مورخان دوره صفويه بر خلاف جهانگردان اروپايى به ضبط مراسم سوگوارى
عاشورا و تأثيرات آن در ساختار جامعه همتى نگماردهاند و تنها به صورت جسته و
گريخته ضمن ساير وقايع به آن اشارهاى گذرا نمودهاند، شواهد قطعى در دست است
كه با آغاز رسمى شدن تشيع در ايران برگزارى اين مراسم كه سابقهاى ديرينه داشت
در تمام سطوح جامعه از صدر تا ذيل گسترش يافت.
همانطور كه ملاحظه مىشود، گستردگى توجّه مردم به عاشورا و عزادارى و به تبع،
تأثير آن بر مردم در دوره صفويه به خوبى از سخنان نويسنده كتاب عالم آراى نادرى
هويداست؛ زيرا اگر چنين نبود، نادر در جهت سياستهايش در پى توقف آن برنمىآمد.
مؤلّف تاريخ انقلاب اسلام بين الخاص و العام مىنويسد:
«... در ماه محرم فقط در روز عاشورا مجلس عزايى منعقد كرده يكى از وعاظ كتاب
روضة الشهداى حسين واعظ كاشفى را بر منبر مىخواند. (حضّار) ندبه و گريه
مىكردند. چون اين كتاب به فارسى بود، غالب امرا حتى لشكر كه ترك و نادان و
بىسواد بودند نمىفهميدند... شاه اسماعيل جهت اين مشكل دستور داد تا ملاّ
محمّد بغدادى مشهور به فضولى كتابى در مقتل الحسين به زبان تركى نوشته در ماه
محرم وعاظ از آن استفاده كنند»(14).
گر چه بنابر گزارشهاى مورخان و سياحان در دهههاى نخست حكومت صفويه مراسم
سوگوارى عاشورا در دهه اول محرم برگزار مىشد، به مرور زمان از ابتداى محرم تا
پايان صفر، ايام عزا و سوگوارى شناخته شد(15) و به صورت فرهنگ غالب مردم درآمد
و حتى بر مراسم ملى برترى يافت، چنان كه اگر سالى ايام عاشورا با عيد نوروز
مقارن مىشد براى رعايت ايام سوگوارى، جشن نوروز را به تعويق مىانداختند(16).
از مرحوم قاضى نور اللّه شوشترى نقل شده كه علماى شيعه معتقد به سوگوارى براى
امام حسين عليهالسلام در تمام ايام سال بودند. ايشان مىنويسد: هنگامى كه شاه
اسماعيل در سال 909ق در شيراز به ملاقات شيخ محمّد بن يحيى بن على الجيلانى
اللاهيجى رفت مشاهده كرد كه او لباس سياه پوشيده با تعجب علت را جويا شد كه شيخ
در پاسخ گفت: جهت تعزيه حضرت امام حسين عليهالسلام . حضرت شاه فرمودند كه
تعزيه ايشان قرار يافته كه در سالى ده روز بيش نيست كه شيخ گفت مردم اشتباه
كردهاند، تعزيه آن حضرت تا دامن قيامت باقى است(17).
محمّد كاظم مروى ضمن گزارش وقايع دشت مغان (1148ق) اظهار مىدارد:
«شوراى كبراى مغان به همگى اهل ايران در خصوص نگرفتن تعزيه سيد شهدا و مدفون
ارض كربلاى پر بلا ابا عبد اللّه حسين عليهالسلام كه سابق بر اين از ايام
كشورگشا شاه اسماعيل صفوى اشتهار داشت و در مملكت ايران حسب الواقع لوازم
ماتمدارى و تعزيهدارى را به عمل آورد و به جهت رقت قلب، اكثر خانهها و
مسجدها و مدرسهها را آيين بسته، محفلها و نخلها و علامات كربلا را ظاهر
مىنمودند، حسب الامر جهانگشا به قدغن و تأكيد تمام، موقوف فرمودند»(18).
با توجّه به آنچه ياد شد، اكنون مىتوان به بررسى كاركرد مراسم عاشورا در تبيين
و ترويج مذهب تشيع پرداخت. به نظر ما احساسات از مهمترين عواملى است كه
مىتواند جامعهاى را براى پذيرش عقيدهاى و ردّ عقيدهاى ديگر آماده نمايد و
هر قدر عامل محرك احساسات داراى پشتوانه عقلى و الهى و با فطرت و نيازهاى معنوى
جامعه متناسب باشد، تغييرات با سرعت بيشتر و آگاهانهتر صورت مىگيرد و زمينه
را براى تبيين و تعليم عقيده جديد مهيا مىنمايد. بنابراين صفويه كه مىخواست
از ملت ايران امتى تحت لواى تشيع بسازد طبيعى بود كه واقعه كربلا را ترويج
نمايد؛ زيرا آن از يك سو تبيينكننده مذهب تشيع بود و از سوى ديگر عاشورا به
سبب ماهيتش با فطرت انسانها و روحيه آزادگى و ظلم ستيزى ايرانيان سازگار بود؛
چنان كه ساموئل گرين اظهار مىدارد:
«ايرانيهاى شيعه اوايل زمان صفويه، به واسطه ذوق جديد و تعصب ملى به هيجان
درآمده، ميدانى براى نمودن جمعيت مذهبى خود طالب بودند. اين امر، در موقع تعزيه
وقايع مهمه زندگى على عليهالسلام و اخلاف او ميسر گرديد»(19).
عامل تولى و تبرى از مهمترين اركان تغيير مذهب بهشمار مىآمد و اين عامل
اساسى از طريق مجالس سوگوارى تحقق يافت و به عبارت ديگر، سخنان مهرآميز وعاظ و
مداحى شورانگيز مداحان، اصول و فروع عقايد تشيع را در قلوب مردم جاى داد. عشق
به اهل بيت پيامبر در ميان ايرانيان از مهمترين عواملى بود كه تغيير مذهب را
در ايران تا حدى آسان و موفقيتآميز نمود و متوليان امر كوشيدند كه با
بهرهگيرى از اين پتانسيل موجود در جامعه امتى واحد بسازند. لذا در ايام محرم
در هر كوى و برزن مجالس عزادارى برپا نمودند و مردم را به مجالسى وارد كردند كه
تا حدود زيادى با آن آشنايى و تعلق خاطر داشتند، چنان كه مسيو ماربين آلمانى
مىنويسد:
«در جميع فرق اسلاميه طبقهاى ديده نمىشود كه از روى ديانت منكر ذكر مصائب
حسين عليهالسلام شده و نفرت از آن نمايد، بلكه عموما يك گونه رغبت طبيعى به
اداى اين رسم مذهبى دارند و جز اين نكته اتحاديه در مسلمانان مختلفة العقيده
ديده نمىشود»(20).
با حضور در اين مجالس، رفته رفته كينهها و دشمنيها و جداييهاى ناشى از
اختلافات فرق مذهبى و احيانا قومى نيز تا حد قابل توجهى به دوستى، محبت و وحدت
مبدل مىشد و اين گام اول ـ و تا حدودى مشكل ـ در جهت ساختن امتى جديد بود.
مرحله بعد ايجاد علقه و بالا بردن آگاهيها نسبت به مذهب تشيع بود. در اين محافل
و مجالس واعظان مىتوانستند با موعظههاى آتشين خود با استفاده از آيات و
روايات و تاريخ، حقانيت مذهب شيعه را ثابت كنند و مداحان و نوحهسرايان با ذكر
فضائل و مصيبتهاى وارده بر ائمه مىتوانستند بين قلوب مردم و ائمه طاهرين رابطه
عاطفى برقرار كنند و نسبت به دشمنان آنها بذر نفرت و عداوت بيفشانند؛ چنان كه
جوزف مورخ فرانسوى اظهار مىدارد:
«فرقه شيعه حتى در زمان سلاطين صفويه مذهب خود را به زور شمشير ترقى ندادند. به
قوه كلام كه اثرش بيشتر از شمشير است اين طايفه به اين درجه ترقى محيّر العقول
نمودهاند».(21)
فيگوئروا هم كه در سال 1028ق در ايام سلطنت شاه عبّاس اول به ايران مسافرت كرده
و از نزديك با مجالس وعظ و خطابه و عزادارى آشنا شده در اين باره اظهار
مىدارد:
«موعظه گران اين مجالس علماى شرعاند و غالبا ملا يا قاضى ناميده مىشوند.
اينان در هر جايى كه مردم گرد آمده باشند بر منبرهاى بلند مىنشينند و با حرارت
تمام و سخنان گيرا، خصوصيات مرگ يا شهادت حسين عليهالسلام ، امام بزرگ خويش را
بيان مىكنند»(22).
آية اللّه العظمى گلپايگانى از مراجع معاصر نيز كه خود شاهد ممنوعيت برگزارى
مراسم عاشورا از سوى رضا شاه و اهتمام مردم در برگزارى آن بوده درباره اهميت
مراسم عاشورا در ترويج تشيع اظهار مىدارد:
«در هر دهى، در هر شهرى، در هر مكانى، اين دين با اين مجالس ترويج مىشود. اگر
روضه نباشد به اين عموميت نمىشود، چون اين عزادارى دين مردم شده و از دين مردم
است و با گوشت و پوست و خون مردم ممزوج شده»(23).
روايات پيامبر صلىاللهعليهوآله و امامان معصوم عليهمالسلام در باره ثواب
گريه در عزاى امام حسين عليهالسلام كه از طريق علماى شيعه و سنى در كتب روايى
و مقاتل به ويژه روضة الشهداء(24) كه از منابع اصلى مجالس عزادارى بود، نقل شده
بود به مجالس عزادارى جنبه شرعى مىداد و در مردمى كه خواهان سعادت اخروى بودند
انگيزه قوى ايجاد مىكرد كه با ميل و رغبت در اين مجالس شركت كنند؛ چنان كه
جوزف مورخ فرانسوى در اين باره مىنويسد:
«... زياده بر آنچه به تصور آيد عام و خاص اين فرقه را راسخ العقيده گردانده و
همين نكات باريك سبب شده است كه از آغاز ترقىِ مذهب شيعه شنيده نشده است كه
جمعى يا جماعتى از آنان ترك دين اسلام را گفته يا به ساير فرق اسلاميه
بگروند»(25).
به نظر ما اين به سبب اقتدار شيعيان بود كه در اثر همبستگى ناشى از حضور مستمر
در مراسم مذهبى به دست آمده بود و اين حقيقتى است كه از نظر مستشرقان هم مخفى
نمانده است(26).
بدين سان مردم ايران كه به زودى دريافتند حيات سياسى، مذهبى و اجتماعى آنان
مرهون مجالس سوگوارى براى ائمه طاهرين به ويژه امام حسين عليهالسلام است، چنان
با آن مراسم خو گرفتند و در برگزارى آن همت به خرج دادند كه حدود دو قرن و نيم
بعد كه نادر شاه كوشيد از برگزارى آن جلوگيرى كند موفقيتى به دست نياورد. مؤلّف
عالم آراى نادرى در اين باره مىنويسد:
«امّا به طور مخفى شيعيان و مواليان در تعزيهدارى اقدام داشتند و در اكثر بلاد
جمعى از بوكاپيشگان به نهج سابق ماتمدارى و تعزيهدارى مىنمودند»(27).
از عملكرد نادرشاه به خوبى برمىآيد كه مراسم عزادارى به ويژه در ماه محرم در
تقويت و رشد مذهب تشيع نقش انكارناپذيرى داشته است و گر نه، همانطور كه قبلاً
گفته شد، نادرشاه براى ممانعت از برگزارى آن اقدام نمىكرد.
مردم ايران با حضور در اين مراسم با حقيقت و فلسفه تولى و تبرى آشنا مىشدند و
علاوه بر آن، اصول، فروع و احكام مذهب خود را فرا مىگرفتند؛ از اينرو توده
شيعيان به رغم بىسوادى مىتوانستند تا حدودى پاسخگوى نيازهاى مذهبى خود باشند.
در واقع اين مجالس از يك سو محلى براى همبستگى و همدلى مردم و از سوى ديگر نوعى
مدرسه همگانى بود كه به تبيين و تعليم مبانى تشيع مىپرداخت. امام خمينى
قدسسره در اين باره مىنويسد:
«مجالسى كه به نام روضه در بلاد شيعه به پا مىشود با همه نواقص كه دارد باز هر
چه دستور دينى و اخلاقى است و هر چه انتشار فضائل و پخش مكارم اخلاق است در اثر
همين مجالس است. دين خدا و قانونهاى آسمانى كه همان مذهب مقدس شيعه است كه
پيروان على عليهالسلام و مطيعان اوالوالامرند در سايه اين مجالس مقدس كه اسمش
عزادارى و رسمش نشر دين و احكام خداست تاكنون به پا بوده و پس از اين هم به پا
خواهد بود».(28)
سياحان اروپايى نيز كه اين مراسم را از نزديك مشاهده كرده و جزئيات آن را به
دقت ثبت كردهاند به اين نكته اشاره نمودهاند كه به احتمال زياد وعاظ بخشى از
سخنرانى خود را به بيان احكام، آيات قرآن و احاديث ائمه و تفسير آنها اختصاص
مىدادند و ذكر وقايع عاشورا و خواندن مصيبت هم از ضروريات اين مجالس بود(29)
به گونهاى كه مستمعان نه تنها با محتواى مذهبشان آشنا مىشدند، بلكه پيوندى
عالمانه و آگاهانه و عاطفى با ائمه طاهرين برقرار مىنمودند كه اين خود در
تقويت باور مذهبى آنها بسيار مؤثر بود.
نتيجهگيرى
متوليان مذهب تشيع از مراسم عاشورا كه در ايران سابقهاى ديرينه داشت و شيعه و
سنى جداى از اختلافاتشان به آن تعلق خاطرى داشتند، براى تبيين و ترويج مذهب
تشيع بهرهبردارى كردند و از آنجا كه ماهيّت اين مجالس بر مبناى شور و شعور
استوار بود و با فطرت انسانها سازگار مىنمود، اين كار عظيم با كمترين تنش به
صورت طبيعى انجام شد. بنابراين با توجّه به كاركرد مراسم عاشورا در استوارى
مذهب تشيع كه از اركان جدايىناپذيراين مذهب گشته است، نمىتوان شكوه و عظمت
تشيع را بدون آن تصور كرد.
پي نوشتها :
1 ـ امير محمود خواند، تاريخ شاه اسماعيل و شاه طهماسب صفوى، با
تصحيح و تحشيه محمّد على جرّاحى، نشر گستره، 1370ش، ص 66-65؛ حسن بيك روملو،
احسن التواريخ، تصحيح عبد الحسين نوايى، تهران، بابك، 1357ش، ص 86؛ ابوبكر
طهرانى، ديار بكريه، به كوشش نجاتى لوغان ـ فاروق سومر، تهران، طهورى، 1356ش؛
عبدى بيك شيرازى، تكملة الاخبار، تصحيح عبدالحسين نوائى، نشر تهران، 1369ش، ص
41-40؛ قاضى احمد غفارى، تاريخ جهانآرا، به كوشش سيد ابوالقاسم مرعشى، تهران،
انتشارات كتابفروشى حافظ، 1343ش، ص 266؛ سفرنامههاى ونيزيان در ايران، ترجمه
منوچهر اميرى، انتشارات خوارزمى، 1349ش، ص 310.
2 ـ بنگريد به: عبدالحسين زرين كوب، دنباله جستجو در تصوف ايران، تهران،
انتشارات اميركبير، 1366ش، ص 224.
3 ـ محمّد يوسف واله اصفهانى، خلد برين، به كوشش مير هاشم محدّث، تهران، بنياد
موقوفات افشار، 1372ش، ص 197-196 و نيز ص 122، 171، 201-199؛ تاريخ عالم آراى
صفوى، به كوشش يداللّه شكرى، انتشارات اطلاعات، 1363ش، ص 124-123.
4 ـ محمّد يوسف واله اصفهانى، خلد برين، ص 200 و 123.
5 ـ بنگريد به: مؤلّف نامعلوم، عالم آراى شاه اسماعيل، به كوشش اصغر منتظر
صاحب، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1349ش، ص 399-398.
6 ـ محمّد مترجم اسپناقچى، تاريخ انقلاب اسلام بين الخاص و العام، ص 321-320.
7 ـ رضا قليخان هدايت، تاريخ روضة الصفا ناصرى، خيام، 1339ش، ج 8 ، ص 171.
8 . عبد الحسين نوايى، شاه طهماسب صفوى، مجموعه اسناد و مكاتبات تاريخى همراه
با يادداشتهاى تفصيلى، انتشارات بنياد فرهنگ ايران، 1350ش، ص 229-228.
9 ـ على شريعتى، تشيع علوى و تشيع صفوى، كتابخانه دانشجويى و دانشگاه ادبيات و
علوم انسانى، 1352ش، ص 159.
10 ـ مسيو ماربين آلمانى، سياسة الحسينيه يا روليسيون كبير، چاپ زهره، بىتا، ص
45-44.
11 ـ همان، ص 50.
12 ـ گاسپار دروويل، سفر در ايران، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، چاپ سوم:
انتشارات شباويز، 1367ش، ص 139-138.
13 ـ رضا قليخان هدايت، تاريخ روضة الصفا ناصرى، ج 8 ، ص 169.
14 ـ محمّد مترجم اسپناقچى، تاريخ انقلاب اسلام بين الخاص و العام، ص 600-599،
به نقل از: يوسف جمالى، زندگانى شاه اسماعيل اول، ص 242-241.
15 ـ پترجى چلكووسكى، تعزيه نيايش و نمايش در ايران، ترجمه داوود حاتمى، شركت
انتشارات علمى و فرهنگى، 1367ش، ص 166-165؛ پيترو دلاواله، سفرنامه، ترجمه شجاع
الدين شفا، نشر علمى و فرهنگى، 1370ش، ص 123-122؛ ساموئل گرين، ايران و
ايرانيان، به اهتمام رحيم رضازاده ملك، تهران، چاپ آفتاب، 1363ش، ص 435-434.
16 ـ بنگريد به: رضاقليخان هدايت، تاريخ روضة الصفا ناصرى، ج 8، ص 407-406؛
اسكندر بيك منشى، عالم آراى عباسى، تصحيح محمّد اسماعيل رضوانى، دنياى كتاب،
1377ش، ج 2، ص 1367 و 1407-1406.
17 ـ قاضى نور اللّه شوشترى، مجالس المؤمنين، انتشارات كتابفروشى اسلاميه،
1365ش، ج 2، ص 153-152.
18 ـ محمّد كاظم مروى (وزير مرو)، عالم آراى نادرى، با تصحيح و مقدمه محمّد
امين رياحى، اتشارات علمى، 1358ش، ج 3، ص 982. شوراى دشت مغان در سال 1148ق به
امر نادرشاه تشكيل شد و سلطنت ايران از صفويه به نادرشاه افشار انتقال يافت.
19 ـ ساموئل گرين، ايران و ايرانيان، ص 433.
20 ـ مسيو ماربين آلمانى، سياسة الحسينيه يا روليسيون كبير، ص 45.
21 ـ همان، ص 53.
22 ـ بنگريد به: دن گارسيا دسيلوا فيگوئروآ، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سميعى،
تهران، نشر نو، 1363ش، ص 309-308.
23 ـ على ربانى خلخالى، عزادارى از ديدگاه مرجعيت شيعه، تهران، چاپ بهرام، محرم
1411ق، ص 14-13.
24 ـ ملا حسين واعظ كاشفى، روضة الشهداء، با تصحيح و حواشى آية اللّه ابو
الحسن شعرانى، انتشارات كتابفروشى اسلاميه، 1371ش، ص 13-12.
25 ـ مسيو ماربين آلمانى، سياسة الحسينية يا روليسيون كبير، ص 57-56.
26 ـ ساموئل گرين، ايران و ايرانيان، ص 433؛ مسيو ماربين آلمانى، سياسة
الحسينية يا روليسيون كبير، ص 45-44.
27 ـ محمّد كاظم مروى، عالم آراى نادرى، ج 3، ص 982؛ جونس هنوى، زندگى نادرشاه،
ترجمه اسماعيل دولتشاهى، چاپ دوم: انتشارات علمى و فرهنگى، 1365ش، ص 157-156.
28 ـ امام خمينى، كشف الاسرار، انتشارات دين و دانش، بىتا، ص 174-173.
29 ـ فيگوئرا، سفرنامه، ص 310-309.
منبع:
فصلنامه مشكوه، شماره 81
