دستورالعمل، سلسله شيوههاي تهذيب نفس، و اصلاح اخلاق
است كه استادان اخلاق به افرادي كه زمينه پيرايش داشته، به كمال روحي علاقهمند
هستند، ارائه ميدهند. از جمله اين دستورالعملها، نوشتهاي است كه عارف خودساخته،
مرحوم حاج ميرزا جواد آقا، براي آيةالله حاج شيخ محمد حسين غروي اصفهاني معروف
به كمپاني ارسال داشته است. تامل در شخصيت كمنظير مرحوم كمپاني و توجه به عظمت
علمي و روحي اين رادمرد ولايي، ارزش و اهميت اين دستورالعمل را صد چندان
مينمايد. با هم بازنويس ساده اين نوشته ارزشمند را ميخوانيم:
بسم الله الرحمن الرحيم
فدايتشوم...
در باب دوري از تقيدات ظاهري و نرسيدن به واقعيات كه نوشته شده و از اين بنده
دستخالي چارهجويي نمودهايد، بدون مقدمه و تعارف، بنده حقيقت آنچه كه براي سير
اين عوالم ياد گرفته، بعضي از نتايج آن را مفصلا در خدمتشما صحبت كردهام و از
شوق بسيار اين كه با رفقاي خود در همه جاها همرنگ بشوم اساس و ريشه آنچه از
لوازم اين سير ميدانستم، بيمضايقه بيان كردم. اكنون نيز مختصري از آنچه ياد
گرفتهام مجددا اظهار ميدارم: شناخت نفس راه مطلوب براي خودسازي است. براي اين
امر مهم نيز بايد به عالم عقلي رسيد. تا انسان پاي به اين عالم نگذارد و از
دنياهاي ديگر بيرون نرود معرفت نفس حاصل نميشود. از اين روي در پي اتمام اين
معرفت، مرحوم مغفور [ملا حسينقلي همداني] كه خداوند بهترين جزاي معلمان ما را
به او بدهد، ميفرمود: بايد انسانمقدار زيادي از خوراك و غذايش را كمكند و از
استراحت و خوابخود بكاهد تا جنبهحيوانيت در او كاسته شده،ابعاد روحاني بيشتري
به دست آورد.ميزان آن را هم چنينفرمود كه انسان روز و شب بيش از دو مرتبه غذا
نخورد و از خوراكيها در بين دو وعده غذا استفاده نكند. هر وقت غذا ميخورد بايد
مثلا يك اعتبعد از گرسنگي بخورد و آن قدر بخورد كه تماما سير نشود و باز هم ميل
به غذا داشته باشد؛ اما اين كه چه بخورد، بايد خوردن گوشت زياد را ترك كند و در
شب و روز هر دو وعده گوشت نخورد. و در هر هفته دو سه دفعه هر دو (يعني هم روز و
هم شب) را ترك كند و يك وعده هم بر خود لازم بداند كه نخورد. و اگر بتواند
روزههاي سه روز هر ماه را ترك نكند. اما در كم كردن خواب: شبانه روز شش
ساعتبخوابد. و البته در حفظ زبان و دوري از اهل غفلت كوشش بسيار كند، اينها در
كم كردن بعد حيواني كفايت ميكند. اما تقويت روحانيت: اولا، دايم بايد هم و حزن
قلبي به سبب نرسيدن به مقصود - كه همان قلههاي سعادت و تهذيب است - داشته باشد.
ثانيا، تا ميتواند ذكر و فكر را ترك نكند كه اين دو بال سير در آسمان معرفت
است. ذكرهاي صبح و شب، اهم آنها - مخصوصا آنچه در هنگام وقتخواب در اخبار آمده
است - انجام شود و با وضو بخوابد. زمستانها سه ساعت و تابستانها يك ساعت و نيم
قبل از اذان صبح مشغول تهجد، شبزندهداري و راز و نياز باشد. مداومتبر ذكر سجده
يونسيه (لا اله الا انتسبحانك اني كنت من الظالمين) داشته، حداقل چهارصد مرتبه
انجام دهد، هر چه بيشتر اثرش بيشتر است. خيليها اثر ديدهاند، بنده خود هم تجربه
كردهام. قرآن كه خوانده ميشود به قصد هديه حضرت ختمي مرتبتصلي الله عليه وآله
خوانده شود. اما فكر؛ كس كه مبتدي است بايد ابتدا در مرگ فكر كند تا اين كه
استعدادي براي مراحل ديگر يابد. (1)
فرزانه عارف حاج ميرزا جواد آقا ملكي در كتاب
المراقبات، اعمال پسنديده هر ماه را براي خودسازي و تكامل بيان كرده، راهي روشن
فراروي پاك سيرتان قرار ميدهد. در اين فرصت، اعمال هر ماه را مرور ميكنيم و با
وظيفه خود بيشتر آشنا ميشويم:
اعمال ماه محرم الحرام
دوستان و علاقهمندان آل محمد - صلوات الله عليهم - بايد در دهه اول محرم الحرام
آثار خون و ماتم در وجودشان نمايان باشد. قلبي محزون و چهرهاي مصيبت زده داشته
باشند و بعضي از خوشيها و لذات را ترك كرده، در تاسوعا، عاشورا و شب يازدهم
محرم اندوه بيشتري داشته باشند. زيارت عاشورا را در محرم ترك نكنند و در جلسات
روضه و عزاداري شركت كنند. به ياد عطش و مصايب خاندان رسول اللهصلي الله عليه
وآله در روز عاشورا باشند و نسبتبه سيدالشهداعليه السلام اعلام همدردي كنند.
ارادتمندان امام حسينعليه السلام دعاي اول ماه محرم - كه اول سال قمري است - را
بخوانند و نماز شب اول ماه را به جاي آورند. از نيتخالص و عبادات مخلصانه
كوتاهي نكنند و مواظب باشند كه در عزاداري امام حسينعليه السلام ريا و خودنمايي
دخالت نكند. توجه به اعمال محرم و عنايتبه عزاداري و سوگواري، تعظيم شعائر الهي
است كه هر چه لطف و دقت در آن بيشتر باشد، نورانيت و شرافت آن افزونتر خواهد
بود. روزه در ماه محرم مستحب است؛ اما در روز عاشورا اگر چه بهتر است از خوردني
و نوشيدني تا عصر آن روز دوري كنيم، ولي روزه گرفتن مكروه است و هنگام عصر، كه
آن حضرت از مصايب و اندوه دنيا راحتشد و به لقاي پروردگار رسيد، چيزي بخوريم.
زيارت قبر آن حضرت و قبور اصحاب وي نيز در عاشورا و محرم فضيلتبسياري دارد. (2)
اعمال ماه صفر
معروف است كه ماه صفر، ماهي است كه در آن نحوست و بدي وجود دارد. به ويژه چهار
روز آخر ماه كه وفات رسولاللهصلي الله عليه وآله در آن واقع شده است. از پيامبر
اكرمصلي الله عليه وآله روايت است كه: هر كس بشارت پايان يافتن ماه صفر را به
من دهد، من بشارت بهشتبه او خواهم داد . بيستم اين ماه، اربعين سالار شهيدان
است و در اين روز احتمال دفن سر شريف آن حضرت وجود دارد. انسان مراقب، بايد روز
اربعين را روز اندوه خود قرار دهد و همت در زيارت مرقد آن حضرت داشته باشد هر
چند اين توفيق در تمامي عمر، يك بار پديد آيد، زيرا زيارت اربعين از علايم
شيعه، يا مؤمن شمرده شده است. اگر امكان زيارت مرقد منور آن حضرت وجود ندارد،
در هر مكاني كه حضور دارد زيارت آن امام را انجام دهد. تاثر و اظهار سوگ و ماتم
انسان در روز رحلت رسول اكرمصلي الله عليه وآله لازم است و يادآوري مصايب و
ناراحتي اهل بيت پيامبر - صلواتالله عليهم اجمعين - عملي پسنديده و ضروري است.
عزاداري و سوگواري براي امام حسنعليه السلام و حضرت رضاعليه السلام و زيارت قبر
آنان نيز عملي است كه باعث قرب الهي خواهد شد. (3)
مراقبت در ماه
ربيعالاول
بهار ماهها ربيع الاول است چرا كه آثار رحمت الهي و ذخاير بركات خداوندي در اين
ماه پديدار ميشود و انوار جمال الهي بر زمين و زمينيان ميتابد. ولادت رسول
اكرمصلي الله عليه وآله كه مثل آن در گيتي اتفاق نيفتاده، در اين ماه بوده است.
آري اشرف و سيد موجودات و نزديكترين خلق به خدا در چنين روزهايي به دنيا آمد.
مسلمان مراقب بايد در شكر اين نعمتعظيم كوششفراوان كند و رحمتوسيع خداوندي را
برايخود فراهم سازد.تمامي ماهربيع را غنيمتشمرده، با توسلات و مناجات خود را از
الطاف حق بهرهمند سازد. با اخلاص و اداي شكر اين نعمتبسيار بزرگ به معرفتخود
افزوده، از صفات پسنديده بهرهبرداري كند. درون خود را مركز تجلي انوار الهي
نمايد و از غفلت و سهو دوري گزيند تا در فردوس اعلا با نبيين، شهدا و صديقين
همنشين شود. كسب معرفت و ذكر و شكر، عبادات روحي، و تلاش جسمي در طاعات از
عبادات بدني است كه مسلمان مراقب بايد نسبت به آنها اهتمام داشته باشد. (4) روز
هشتم اين ماه وفات امام حسن عسكريعليه السلام است. روزي كه حزن حضرت ولي
عصرعليه السلام فرا ميرسد؛ اداي احترام و عرض تسليتخدمت آن امامعليه السلام
لازم است. شكر و سپاس الهي به مناسبت خلافت و امامت حضرت بقيةالله الاعظم -
ارواح العالمين له الفداء - براي شيعيان مراقب و متعهد عملي پسنديده است. نهم
ربيع روز شادي شيعيان است و ارادتمندان اهلبيت عليهم السلام در جشن و شادي بسر
ميبرند. دهم ربيع روز ازدواج رسول اللهصلي الله عليه وآله با خديجه - سلام الله
عليها - است كه سرور و شادي مسلمين را به همراه دارد. هفدهم ربيع نيز روز جشن و
خوشي است. زيرا رسول اكرمصلي الله عليه وآله و امام صادقعليه السلام به دنيا
آمدند و جهان را از وجود خود بهرهمند ساختند.
اعمال ماه ربيع الآخر
دعايي فاخر و عظيم در اول اين ماه وجود دارد و دهم ربيع الثاني روز ميلاد حجت
الهي امام حسن عسكريعليه السلام است؛ روزي كه بركات و انوار الهي بر همگان
سرازير شد. مراسم شكر و شادي براي ميلاد آن حضرت و تبريك به همديگر از اعمال
اين روز است؛ و برپايي جشن و سرور و طلب لطف و رحمت از فرزند آن امام، حضرت
مهديعليه السلام عملي پسنديده است. آنچه بايد در توسلات به خاطر داشته باشيم
اين است كه توسل به امام يازدهمعليه السلام در امور آخرت و استغاثه به حضرت ولي
عصرعليه السلام در تمامي حوايج وارد شده است.
اعمال ماه جمادي الاولي
از كارهاي مهم اين ماه دعا مخصوصا در روز نيمه آن است. در خبراست كه روز نيمه
جماديالاولي روز ميلاد امام سجادعليه السلام است؛ شيعه بايد اين روز را بزرگ
بدارد و نسبت به امامان خود، كمال احترام را قايل شود. پايان اين ماه نيز
دعاهاي مخصوصي دارد كه داراي بركات و انوار بسيار است.
اعمال ماه جمادي الآخره
روز اول اين ماه، دعاي معتبر دارد و در سومين روز اين ماه شهادت حضرت زهرا -
سلام الله عليها - اتفاق افتاده است. كه شيعيان آن بانو سوم جمادي الثاني را
روز حزن و مصيبت ميدانند، همان طوري كه براي اميرالمؤمنين عليعليه السلام روزي
سختبود. زيارت آنحضرت و درود بر وي مورد رضايت رسولاكرمصلي الله عليه وآله است
و خداي فاطمه نيز ميپذيرد. اين عملي است كه شيعه بايد انجام دهد. روز بيستم
جمادي الآخره، روز ميلاد فاطمه زهرا - سلام الله عليها - است (بنابر آنچه شيخ
مفيد نقل كرده است) اين روز، روزي است كه شادي مؤمنان در آن تجديد ميشود؛ روزه
در آن مستحب و انجام دادن كارهاي خير مناسب است.
اعمال ماه رجب
ماه رجب ماهي است كه ارزش و شرافتبسياري دارد. از مشهورترين ماههاست و از اوقات
ارزنده براي دعاست. در ايام جاهليت، اين ماه به طوري معروف بوده است كه آنان
براي به دست آوردن حوايجخود منتظر رسيدن آن بودهاند. ماه رجب ماه عليعليه
السلام است؛ چرا كه ولادت آن امام در اين ماه اتفاق افتاده است. شب اول رجب، از
شبهاي چهارگانهاي است كه احيا و عبادت در آن تاكيد شده است. روز نيمه ماه رجب
از بهترين روزها براي دعاست. 27 رجب، روز مبعث رسول اكرمصلي الله عليه وآله
است؛ روز ظهور رحمت رحيميه خداوند؛ روزي كه همانند آن از اول عالم تا امروز
نيامده است؛ اشرف روزها از نظر معنويت است. از مراقبات اين ماه آن است كه معناي
ماه حرام را دانسته، و حق آن را ادا كنيم. حركات، سكنات و خطورات قلبي خويش را
مراقبت كنيم. بدانيم اين ماه، موسم عبادت و شبزندهداري است. دعا هنگام ديدن ماه
رجب، توجه به بركات رجب المرجب و.. . نبايد فراموش شود. روزه سه روز از ماه رجب
و ارزش بسيار آن حاكي از منزلت اين ماه و عظمت روزه آن است. (5)
اعمال ماه شعبان
ماه شعبان براي سالكان الهي ماهي ارزنده است، و فضيلت بسياردارد. شبي در اين
ماه وجود دارد كه چون شبهاي قدر، صاحب ارزش و مقام است و آن نيمه شعبان است.
شبي كه مهدي موعودعليه السلام در آن به دنيا آمد. شخصيتي كه خداوند وعده عدل و
نابودي دشمنان به او داده است. در شب نيمه شعبان دستور شبزندهداري داده شده،
ارزش شبهاي قدر را دارد و خواندن دعاي كميل در آن فضيلت فراواني دارد. شعبان
ماهي است كه رسولاللهصلي الله عليه وآله درباره آن فرمود: شعبان ماه من است.
خداوند رحمت فرمايد كسي را كه مرا بر ماه من اعانت و كمك كند. مناجات شعبانيه
كه راز و نياز انسانهاي پاك با خداوند است، در اين ماه خوانده ميشود. روزه در
اين ماه فضيلت فراوان دارد. اگر افرادي تمامي شعبان را - به غير از يك يا دو
روز آن - روزه بدارند، عظمتبسياري پيدا خواهند كرد.
هنگام ظهر روزهاي شعبان دعاي معروف خوانده شود، دعايي
كه ابتداي آن اين جملات نوراني است: اللهم صل علي محمد و آل محمد شجرة
النبوة... ذكر و فكر در اين ماه اهميتخاصي دارد. روز سوم اين ماه، ميلاد امام
حسينعليه السلام است كه شرافت صاحب اين روز را داراست و اعمال ويژهاي دارد. (6)
اعمال ماه رمضان
ماه رمضان ماه خداست و ماه روزه، گرسنگي و تشنگي و مجاهده با نفس است و اجر آن
مثل اجر مجاهد در راه خداست. بايد از مرتبه صوم عوام (ترك آب و غذا) به صوم
خواص (ترك آب و غذا با حفظ اعضا از خالفتخداوند) و سپس روزه خاص الخاص دستيافت
كه آن پرهيز از آنچه دل را از خدا دور ميكند، است. تنها به ياد حق و مراقب حلال
و حرام او باشيم. روزه صحيح در اين ماه، روزهاي است كه اصلاح و تكميل نفس انسان
را در پي داشته باشد و عصيان و نافرماني خدا در آن ديده نشود. خطبه رسول
اكرمصلي الله عليه وآله در آخرين جمعه ماه شعبان بيانگر اهميت اين ماه عظيم
است. مهماني خدا در روزهايي كه بهترين روزها و شبهايي كه اشرف شبهاست. دعا در
رمضان مستجاب است... و بهترين عمل در اين ماه دوري از محرمات الهي است. ميلاد
امام حسنعليه السلام در نيمه ماه رمضان است و شبهاي پرعظمت قدر در اين ماه شريف
قرار دارد؛ شبهايي كه بالاتر از هزار ماه است و سرنوشت انسان براي يكسال در آن
رقم ميخورد. شهادت مولاي متقيان عليعليه السلام در اين ماه اتفاق افتاده است.
از مراقبات اين ماه، تطهير و پاككردن قلب با توبه صادقانه و واقعي است. دور
كردن مال و دارايي از شبهات و پرداختخمس واجب، قرائت قرآن و دعا از ديگر
اعمالرمضان است. محافظت قلب از غير خدا اهميتبسزايي دارد. دهه آخر، فضيلتبيشتري
نسبت به روزهاي ديگر آن دارد به طوري كه ائمهعليهم السلام عنايت ويژهاي به اين
دهه نشان ميدادند. در پايان ماه رمضان، روز عيد فطر است كه شب آن اعمالي دارد.
نماز عيد فطر عبادتي بسيار با ارزش است. (7)
اعمال ماه شوال
نماز عيد فطر در اولين روز اين ماه، همراه با غسل و اعمال مخصوص آن، از اهميت
زيادي برخوردار است. دعا براي ظهور امام و حجتخدا، حضرت بقيةالله الاعظم - عجل
الله تعالي فرجه الشريف - و براي شيعيان آن حضرت در نماز عيد، عملي لازم است.
تكبير در روز عيد و تكرار آن و تلاش در تحصيل روح تكبير از اعمال و مراقبات اين
ماه است. خواندن خداوند با اميد بسيار و توجه به خدا در آن روز، فضيلتبسياري
دارد: رسول اكرمصلي الله عليه وآله فرمود: شوال را شوال گويند، زيرا گناهان
مؤمنان از آنان دور ميشود. اين ماه از ماههاي حرام بوده، روزه شش روز بعد از
عيد استحباب دارد.
اعمال ماه ذيقعدة
الحرام
اولين ماه از ماههاي حرام است. شخص عاقل در اين ماه حكم محاربه و مخالفتبا خدا
را دانسته، در حفظ قلب از خطرات و حفظ بدن از بلايا ميكوشد. توبه صادق و حقيقي،
غسل، وضو و چهار ركعت نماز - با دستور خاص آن - از اعمال اين ماه است. روزه در
روزهاي پنجشنبه، جمعه و شنبه وارد شده استبه طوري كه ثواب عبادت يكسال را خواهد
داشت و روزه 25 ذيقعده اهميت فراوانتري دارد. مهيا شدن براي سفر حج، دانستن
اسرار مناسك و سعي در تحصيل اخلاص از كارهاي ارزشمند ذيقعده است. دانستن آداب
زيارت رسول اللهصلي الله عليه وآله، حضور قلب هنگام زيارت آن حضرت و... از جمله
عبادات مورد توجه و قبول است.
اعمال ماه ذيحجةالحرام
دعا به هنگام رؤيت هلال و توجه به فضيلتبعضي از روزهاي اين ماه ضروري است. دهه
اول ذيحجه و روز عيد غدير - كه روز اكمال دين و اتمام نعمت است - اهميتبسياري
دارد. روز غدير و اعمال آن، فرصتي براي تكامل انسان است. توجه به شب و روز عرفه
و دعاي مخصوص اين روز از زبان امام حسينعليه السلام و زيارت سيد الشهداعليه
السلام، توجه به برادران ديني و دعا در حق آنان و... از جمله كارهايي است كه
ارزش بسياري دارد. خطبه رسولصلي الله عليه وآله در مسجد خيف و مباهله آن حضرت
با نصاراي نجران و اهميت ولايت و محبت عليعليه السلام، از نكات اين ماه است.
سوره هل اتي - در شان اهل بيتعليهم السلام - در اين ماه نازل شد و اهميت ايشان
را بيش از پيش نمايان ساخت. آنچه در اعمال ماه ذيحجه و ديگر ماهها مورد نظر است
عبارتند از:
اهتمام در تحصيل اخلاص؛ توجه به معاني عبادت و عمق آنها؛ تكميل صورت عبادات و
مناجات عاشقانه و عارفانه با خداوند متعال. (8)
پينوشت ها :
1) كيهان انديشه، ش 8 ، ص،۷۴ مصاحبه با آيةالله حسنزاده . اصل
اين دستورالعمل نزد مرحوم آيةالله غروي اصفهاني، كمپاني (از اساتيد حضرت استاد
مرحوم علامه طباطبايي) بوده است. و چون احتياط بسياري از سوي آن عالم بزرگ در
حفظ آن ميشده، تنها به علامه طباطبايي اجازه استنساخ آن را داده است و استاد
فرزانه حضرت آيةالله حسنزاده آملي از نسخه مرحوم علامه طباطبايي، استنساخ
فرمودهاند.
۲) المراقبات، ص 11 - 17. (با تلخيص)
۳) همان، ص 18 - 21. (با تلخيص)
۴) همان، ص 21 و 22. (با تلخيص)
۵) المراقبات، ص 35 - 75. (با تلخيص)
۶) همان، ص 75 - 90. (با تلخيص)
۷) همان، ص 73 - 90. (با تلخيص)
۸) المراقبات، ص 195 - 280. (با تلخيص)
منبع:
خردنامه همشهري - شماره ۶۹ - چهارشنبه ۱۳ مهر ۱۳۸۴ -
۵
اکتبر ۲۰۰۵
