روزهاي زندگاني انسان، ايام هجرت او از عالم قدس است تا در كلاس تربيت و خودسازي شركت كند و در مدرسة آفرينش حضور يابد و پس از چندي به ابديت رجعت كرده، در ديار قرب قرار گيرد. از طلوع خورشيد حيات تاكنون چهره هايي تابناك، اين كلاس را با بهترين امتياز پشت سر گذاشته و با دستيابي به قلّة قدس و معرفت، مقام آدميت را كسب كرده اند.

عارف فرزانه و عالم وارسته، حاج ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي از جمله انسان هاي هوشمندي بود كه سرماية عمر خويش را با خداي خود سودا نمود و بر لحظه لحظة آن ديدة بصيرت آميز و ژرف نگر گشود. مدّتي به تحصيل پرداخت و زماني تدريس را پيشة خود ساخت و عمري را به تهذيب خود و ديگران گذراند. و سرانجام با نفس مسيحايي خويش روح الله پروريد و چلچراغ هدايت و رستگاري در شبستان حوزه آويخت. اينك نسيم لطف الهي، فرصتي بهار گونه برايمان پديد آورده است. با هم گذري شتابان و سيري سريع بر زندگاني آن فرهيختة والا گوهر مي نماييم تا از آبشار معرفت وي، زلال انديشه و جرعه هاي ناب از آن خود سازيم.

تولد
خورشيد قرن سيزدهم هجري رو به افول بود كه تبريز لبريز از شادي و سرور شد، لطف الهي پسري زيبا به خاندان حاج ميرزا شفيع داد كه جواد ش نام نهادند. گلخنده هاي شادي و شور بر چهرة اهل خانه نشسته بود و همگان بوسة سپاس به درگاه الهي مي زدند. پدر طفل به پاس اين نعمت، چندين روز مردم شهر را از سفرة نعمت خود بهره مند ساخت. جواد در دامان مادري مهربان و پدري صالح مراحل رشد و ترقي را پيمود و سالهاي كودكي هر يك، دفتري نو بر ديدگان وي مي گشود.

شيرين جرعه هاي معرفت
پاي همّت به مدرسه نهاد و با كمال ادب و فروتني زانوي تعلّم در مقابل استاد بر زمين زد. صرف، نحو، منطق، معاني بيان و دروس مقدّماتي ديگر را در تبريز فرا گرفت و پس از مدّتي سطح را به پايان رساند. روشني باران نور در سرزمين وجودش وي را راهي ديار يار ساخت و به سوي نجف اشرف هدايت نمود. بسان عبدي ذليل و مريدي فقير، پاي ارادت بر صحن مولاي خود نهاد و با قدمهاي همراه با محبّت خويش به سوي ضريح ولايت شتافت و از آن حضرت استمداد تحصيل و تهذيب نمود. چندي از ورود او به نجف اشرف نگذشته بود كه عشق ولايت كاري كارستان كرد و شعله هاي هدايت يكي پس از ديگري رخ نشان داد. دست تقدير پاي او را به درس محدّث محقق، ميرزا حسين نوري كشاند و انديشة باشكوه وي را از انبوه دانش و بينش، فقيه وارسته آيه الله حاج آقا رضا همداني بارورتر ساخت.

ثمر آفرين خوشه هاي فكر و انديشة ميرزا جواد آقا با حضور در درس آخوند ملا محمد كاظم خراساني چشمگيرتر شد و تابناكي چهرة وجود او با آشنايي با آخوند ملاحسينقلي همداني افزون گرديد؛ هم او كه بسان اكسيري، ميرزا جواد آقا از ملك به ملكوت رسانيد، كسي كه نسيم نگاهش غبار رذايل را از صفحة جان انسانها مي شست و تأثيري ژرف در كلامش ديده مي شد.

چلچراغ بيداري
سالهاي هجرت و روزهاي تشرّف در نجف با انبوه بركات همراه بود و تلاش بسيار در راه تحصيل و تهذيب رهاوردهاي مباركي در پي داشت. تا اينكه ميرزا جواد آقا در سال 1321 قمري / 1270 ش. آهنگ رجعت به ايران كرد و به زادگاهش تبريز وارد شد. جاذبة معنوي او روشن ضميران پاك را بسان پروانه هايي عاشق گرداگردش به پرواز درآورد و از محضر پر فيض وي آنان را سيراب ساخت. دانش پژوهان از بارش دانش وي بهره مي بردند و مردم نيز با قلبي مطمئن و روحي پرشور اطراف او حلقه مي زدند. در اين سالها بود كه واقعة مشروطه پديد آمد و ارتش روسيه بخشي از آذربايجان را اشغال كرد، مردم بي پناه آن خطه به خاك و خون كشيده شدند و شهر تبريز محاصره گرديد. راهي غير از ترك ديار باقي نماند. از اين رو حاج ميرزا جواد آقا به دور از چشم متجاوزان رو به سوي تهران گذارد و از آنجا به زيارت حضرت عبدالعظيم عليه السلام شتافت. سپس به قم مهاجرت كرد و اين شهر را وطن دوم خويش قرار داد.

ارمغان ارزشمند دوران تحصيل و تدريس حاج ميرزا جواد آقا، ژرف نگري و انديشمندي بسيار نسبت به اوضاع جهان بود. وي صاحب سيرتي سياسي شده بود و هماره حوادث را با ديدة بصيرت و بينش مي نگريست. حكومت زمان خود را مردود مي دانست و صاحب منصبان را افرادي ناپاك و غاصب مي شمرد. هيچ گاه روي خوش به آنان نشان نمي داد و با زبان دعا، ناخرسندي خويش را نسبت به اوضاع ابراز مي نمود. افرادي كه براي مشورت به حضورش مي شتافتند از قبول كارهاي دولتي منصرف مي ساخت و سردمداران حكومت را همچون ستمگران بني اميه و بني عباس قلمداد مي كرد.

تدريس و تهذيب در قم
سال 1329ق. قم پذيراي وجود حاج ميرزا جواد آقا شد. در آن ايام اين شهر از حداقل امكانات محروم بود، جمعيتي اندك داشت و هنوز حوزة علميه مقدّس و پربركتشان تأسيس نشده بود. اين عارف فرزانه اندكي پس از ورود، به درخواست برخي از افراد پارسا، جلسات درس و محافل اخلاق برپا كرد. درس فقه كه متن آن مفاتيح فيض كاشاني بود و در پي آن درس اخلاق و عرفان براي عموم مردم كه در مدرسة فيضيه تشكيل مي شد. درس ديگري براي بعضي از خواص در منزل حاج ميرزا برقرار مي شد كه اخلاق و عرفان موضوع آن بود. علاوه بر اين، نماز جماعت در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام نيز از سوي ايشان اقامه مي گرديد؛ كه امام خميني و آيه الله بهاء الديني از جمله افرادي بودند كه در نماز حاج ميرزا جواد آقا شركت مي كردند. تابناكي سالهاي حضور اين شخصيت علمي عرفاني، زمينه ساز هجرت بسياري از علما و بزرگان به سوي اين خطه گرديد. در آن ايام عوام و خواص از سرو سبز وجود ايشان بهره هاي وافر مي بردند و منزل وي دارالشفاي روان مردم زجر ديده و مصيبت زده بود. لطافت سخنان اين فرزانة سخت كوش در مناسبتهاي مختلف، امواج مردم را لبريز از شادي و نشاط در ايام عيد و سرور معصومين عليهم السلام مي نمود و جرعه هاي معرفت بسياري در ايام رحلت و عزا در كام وجود آنان سرازير مي كرد. گويا تقدير چنين بود كه پاكي و قداست در حوزة علميه قم به دست چنين وارسته اي پاك، پي ريزي شود تا دهه اي بعد، پاي همّت و تلاش به وسيله حاج شيخ عبدالكريم حائري به ميان گذارده شده و حوزة علميه قم، قامت سبز خود را برافرازد. آنان كه با حالات ملكوتي و عبادي اين فرزانه عارف آشنا بودند ايشان را از بكّائون* مي شمردند. عبدي صالح كه سه ماه رجب، شعبان و رمضان را پي در پي روزه مي گرفت و در قنوت نمازهاي نافله اين بيت حافظ را مكرر مي خواند:
ما را ز جام بادة گلگون خراب كن‎/ زان پيشتر كه عالم فاني شود خراب

شاگردان درس اخلاق
حوزة درس حاج ميرزا جواد آقا، سرچشمة نوري بود كه حسينية دلهاي شيفتگان را، روشن و آفتابي مي نمود. پلكان ملكوت براي ره پويان وارستگي محسوب مي شد. تأثير كلام ژرف آن استاد خود ساخته، بذر صلاح و اصلاح در گسترة دلها مي افشاند؛ به طوري كه هر يك از شاگردان، خود پرچمدار صلاح و سداد شدند و جمع بسياري را به سر منزل مقصود رهنمون ساختند. برخي از شاگردان مرحوم ملكي (ره) عبارتند از:

1. امام خميني قدس سره الشريف نفس مسيحايي حاج ميرزا جواد آقا، صميم جان خميني عزيز را چنان تأثير بخشيد كه روح الله گرديد و بيرق انقلابي سترگ را به دست خويش گرفت. از اين رو امام راحل (ره) در كتاب معراج السالكين ، چون سخن از عرفان مي شود، استاد خود را شيخ جليل القدر لقب داده و عارف بالله مي خواند و علاقه مندان به تهذيب و وارستگي را به مطالعة كتابهاي ايشان راهنمايي مي نمايد. و در كتاب چهل حديث ، بيدار دلان را به رسالة لقاء الله آن برزگوار رهنمون مي شود. آن فرزانة كبير، در جاي ديگر كه از قم و قبرستان شيخان سخن به ميان مي آيد خطاب به استاد شهيد مطهري مي فرمايد: در قبرستان قم يك مرد خوابيده است و او حاج ميرزا جواد آقا تبريزي است.

۲. حاج آقا حسين فاطمي قمي، دانشمندي الهي و پر مهر كه ساليان بسيار خوشه چين گسترة دانش استاد خود بود و تدريس اخلاق و تربيت نقوس بسياري را به عهده داشت.

۳. آخوند ملاعلي همداني، عالم رباني و فرزانه اي شايسته كه از همدان به قم هجرت كرد و طوباي وجود خود را با انبوه معارف الهي از حاج ميرزا جواد آقا بركت بخشيد و تأثيري جاودان در روح خود ايجاد كرد.

۴. حاج شيخ عباس تهراني،

۵. سيد محمود مدرّسي،

۶. حجه الاسلام سيد محمود يزدي،

۷. محمود مجتهدي،

۸. شيخ اسماعيل بن حسين تائب

۹. حاج ميرزا عبدالله شالچي

آثار
عالم بسان نخلي بلند از بركات است كه بايد چشم انتظار بر قامت سخاوت او داشت تا عنايت كند و دامن نياز انسان را پر از گوهر معرفت نمايد. با سيرة سبز خود و روح باراني خويش هماره نزول لطف و محبّت داشته باشد و گاهي با بيان مبين خويش و زماني با قلم تابناك خود، صفحة دلها را نورافشان نمايد. در اين مقال، چشم اطاعت بر هم مي گذاريم، با گوش جان سخن امام راحل؛ خميني عزيز را پذيرا مي شويم كه فرمود: ... از علماي معاصر كتب شيخ جليل القدر، عارف بالله حاج ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي را مطالعه كن . و با هم كتب ايشان را مرور مي نماييم:

۱. اسرار الصلاه ؛ كتابي كه حاوي هزار نكته از اسرار نماز است و بسان استاد اخلاق براي انسانهاي آمادة خودسازي محسوب مي شود. برخي از اسرار طهارت و عبرت و تفكّر را گوشزد مي كند و به معاني وسوسه و الهام مي پردازد. با بحث از گناهان كبيره اشاره اي به توبه نموده و حضور قلب و حالات ملكوتي آدمي را توضيح مي دهد.

۲. المراقبات يا اعمال السنّه ؛ در اين اثر پربها، مقدّمه اي كوتاه پيرامون دعا و راز و نياز به چشم مي خورد و سپس با قلمي زيبا و گويا، اعمال ماههاي مختلف، آثار و بركات روحي و معنوي آنها توضيح داده شده است.

۳. رسالة لقاء الله ؛ كتابي لبريز از نورانيت و معنويت كه ره پويان راه تهذيب و وارستگي را به قلّة قداست و طهارت روح مي رساند. معناي لقاء الله و آيات مربوط به آن را توضيح داده، از اسم اعظم گفتگو مي كند و سپس راه موفقيت الهي را براي سالكين بيان مي نمايد.
۴. كتابي در فقه
۵. رساله اي در حج
۶. حاشية فارسي بر غاية القصوي

بوي گل را از كه جوييم، از گلاب
اينك كه فرصت حضور در محضر عارف فرزانه، حاج ميرزا جواد آقا ملكي برايمان ميسّر نيست، سيرة آسماني و راه و روش زندگاني و عبادات آن والامقام را از زبان شاگردانش جويا مي شويم:

آيه الله حاج سيد حسين فاطمي: او خودش دستوالعمل اخلاقي بود. شب كه مي شد در صحن خانه ديوانه وار قدم مي زد و مترنم بود كه: گر بشكافند سراپاي من‎/ جز تو نيابند در اعضاي من. آخرين حرفش در بيماريش اين بود كه گفت الله اكبر و جان تسليم كرد.

محقق ارجمند شيخ محمد رازي: ايشان ماههاي رجب و شعبان را روزه بودند و در مدرسة فيضيه درس اخلاق عمومي مي گفتند. اكنون كه سي سال از رحلت آن عالم ربّاني مي گذرد، در و ديوار مدرس و فضاي مدرسه، صداي حزين و گريان و ناله هاي شوق و سوزان او را به گوش هوش مي رساند كه مي گويد: اللهم ارزقنا التجافي عن دار الغرور و الانا به الي دارالخلود والاستعداد للموت قبل الفوت . ارتباط وي با حضرت بقية الله ارواحنا له الفداء بسيار و ملازمتش به تقوا و ورع فراوان بود. مراقبتي بسيار به نوافل و حضور و توجه دايمي فراوان داشت و لحظه اي از ياد خداوند بيرون نمي رفت.

مرحوم حاج ميرزا عبدالله شالچي: مرحوم استادم، آيه الله ملكي، اجتهاد فكري و دروني داشت. در برداشتهاي دروني قوي بود. ايشان دستورهايي در خوردن، خوابيدن و اعمال و رفتار ارائه مي دادند كه بسيار مؤثر بود و شخصي را پاك و پيراسته كرده، به سوي الله رهنمون مي نمود. ... الان نيز مرقد ايشان در قبرستان شيخان قم محل حوايج است. من هر وقت حاجتي داشته باشم بر سر قبر ايشان مي روم.

وفات
... سرانجام آخرين آفتاب از خورشيد حيات و زندگاني انديشمند عارف، حاج ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي نمايان شد و روز يازدهم ذيحجة سال 1343 قمري فرصت ديدار و هنگام لقاء رخ نشان داد. چگونگي حضور آن عارف فرهيخته را در ملكوت از زبان فرزانة وارسته، حاج آقا حسين فاطمي آگاه مي شويم: روز پنجشنبه، عيد قربان بود. صبح، مسجد جمكران رفتم و قبل از ظهر به منزل برگشتم. چون وارد شدم خبر دادند كه حاج ميرزا جواد آقا جوياي احوال شما شده اند. چون از كسالت وي اطلاع داشتم بدون هيچ معطلي به خدمتشان رفتم، ايشان به حمام رفته، خضاب بسته و پاك و مطهر در بستر نشسته بودند. در ظاهر منتظر اذان بودند اما انتظار بيش از اين مقدار بود. چون ظهر فرا رسيد در بستر شروع به اذان و اقامه كردند. با گفتن هر جمله اي بهجت بيشتر و آرامش فراوان تري سراغ او مي آمد. پس از اذان، دعاي تكبيرات افتتاحيه را ترنم كردند. سپس دو دست را بالا برده تا تكبيرة الاحرام بگويند كه گويي درهاي آسمان براي ورود او گشوده شد لبهايش حركت كرد و دستها به لرزش افتاد و با آخرين كلام اولين ديدار حاصل شد؛ الله اكبر مرغ روحش از بدن پاكش به سوي عالم قدس پرواز كرد و به سوي يار و محبوب ديرينة خويش، پر كشيد. ساعاتي بعد، مردمان وارسته و رادمردان عرصة تهذيب و اخلاص، پيكر معطر وي را تشييعي باشكوه نمودند و در جوار حرم مطهر حضرت فاطمة معصومه عليها السلام به خاك سپردند.

... اينك ده ها سال است كه مرقد مرمرين آن مرد ملكوتي در قبرستان شيخان قم با ضريحي از نور، گل دسته اي معنوي و گنبدي آسماني، روشني بخش دلهاي عاشق و روانهاي پاك است. دست ارادت بر قبر آن فرزانة والامقام گذاشته و لب به سخن مي گشايند استمداد اخلاص و تقوا كرده و نورانيت قبول از قبر پاكش مي گيرند تا در عرصه هاي گوناگون توشه هايي هميشه جاودان همراه خويش داشته باشند. رحمت الهي بر او باد روزي كه پاي حيات بر زندگاني گذارد، زماني كه به اوج ابديت پر كشيد و هنگامي كه زنده شده و در پيشگاه الهي حاضر مي گردد.

---

منبع: خردنامه همشهري - شماره ۶۹ - چهارشنبه ۱۳ مهر ۱۳۸۴ - ۵  اکتبر ۲۰۰۵