براي روزه ابعاد گوناگوني وجود دارد و آثار فراواني از نظر
مادي (جسماني و بدني) و معنوي (روحي و رواني) در وجود انسان مي گذارد.
تقويت نيروي اراده به واسطه سركوب كردن نفس طغيانگر ،
تقويت روحيه نوع دوستي به واسطه ياد كردن درد دردمندان ، لطافت روح و نورانيت و
صفاي روح ، در نتيجه اصلاح و تربيت نفس ، تقويت جنبه شكيبايي روح از جمله اين
ابعاد است. مقاله حاضر نگاهي است مختصر به ابعاد مختلف روزه و روزه داري.
واژه آشنا و زيباي رمضان يا برگرفته از كلمه «رمض» به
معناي «تافته شدن سنگها از شدت گرما» است و چون در ابتدا ، واجب شدن روزه در
ماه رمضان ، مصادف با شدت گرما بوده بنابراين نام اين ماه را رمضان گذارده اند.
به ديگر سخن ، ماه رمضان ماه سوزاندن گناهان و بلكه بالاتر ، سوزاندن زياده
خواهي هاي نفس و درون آدمي است كه فرمول حكيمانه نوشته شده از جانب پروردگار
براي آن ، انسان خام را پخته مي كند تا حجاب بازدارنده خودخواهي از روي قلب و
دلش برداشته شود يا اين كه اين كلمه مي تواند برگرفته از «رميض» به معناي «ابر
و باران در پايان چله تابستان و ابتداي فصل پاييز» باشد كه گرماي تابستان را
دور مي سازد و براين اساس مي توان گفت كه اين ماه را ماه رمضان گفته اند چون
بدنهاي آدميان را از گناهان دور مي سازد و پاك مي كند. برخي نيز (رمضان) را
برگرفته از رمض النصل به معناي گذاشتن نيزه در ميان دو سنگ و كوفتن بر آن تا
حدي كه نازك شود، دانسته اند. با اين برداشت ، ماه رمضان يعني اين كه انسان خود
را در اين ماه ميان طاعت و عبادت و در ميان فرمول ها و احكام عملي ويژه اين ماه
قرار مي دهد و خود را تحت سيطره و اختيار آنها قرار مي دهد تا نفس او با تمرين
و به انجام رساندن اين احكام عبادات ، نرم و آماده بندگي و كشش به سوي خداي خود
باشد.در باب بزرگداشت و احترام جايگاه اين تعبير مبارك ، گفتني است در بسياري
از احاديث و روايات ، اهل بيت ع ما را از به كار بردن كلمه رمضان به تنهايي نهي
كرده و توصيه نموده اند كه آن را ماه رمضان بخوانند زيرا رمضان يكي از نامهاي
خداوند است و ماه رمضان ، ماه خداست.
آن چنان كه از اميرمومنان ع نقل است كه فرمودند:
«نگوييد رمضان بلكه بگوييد ماه رمضان و به اين طريق ، احترام آن را رعايت
كنيد.» امام پنجم ع نيز مي فرمودند: «نگوييد اين رمضان و رمضان رفت يا رمضان
آمد زيرا رمضان نامي از نامهاي الهي است كه نمي آيد و نمي رود، چرا كه رفتن و
آمدن ، از ويژگي هاي موجودات زائل شدني و از بين رفتني است حال آن كه خداوند و
اسمها و صفتهاي او پايدار و ماندگارند.
روزه ، برنامه خودسازي
و تكامل
روزه در لغت به معناي امساك و خودداري از هر چيزي است و در اصطلاح فقه ،
عبارت است از امساك و خودداري از موارد هشتگانه (خوردن و آشاميدن و...) از
هنگام صبح تا اذان مغرب ، به قصد و نيت انجام دادن فرمان خدا. براساس صريح آيه
183 از سوره بقره ، روزه براي امتهاي گذشته نيز واجب بوده است آنجا كه مي
فرمايد: «اي ايمان آورندگان به حقيقت اسلام ! بدانيد كه روزه بر شما واجب شد آن
چنان كه بر پيشينيان از شما نيز واجب بوده است». 1 در اثبات اين ادعاي قرآني
گفتني است كه حسب روايات و نقلهاي موفق تاريخ ، روزه يكي از برنامه هاي مذهبي
مردمان روم هند و يونان و مصر باستان بوده و به نقل از گفتار تفسير نمونه ، در
قاموس كتاب مقدس آمده است كه : «روزه در همه دوره ها در ميان هر طايفه و هر ملت
و مذهبي در مواقع اندوه و زحمت و سختي هاي پيش بيني نشده ، رايج بوده است.
از تورات نيز چنين بر مي آيد كه موساي نبي ع 40 روز
روزه داشته اند: «هنگام برآمدنم بر كوه (طور)، لوحهاي سنگي (لوحهاي عهدي كه
خداوند با شما بست) را بگيرم.
آن گاه در كوه ، 40 روز و 40 شب ماندم. نه نان خوردم و نه آب نوشيدم ». همچنين
از انجيل لوقا (يكي از انجيل هاي چهارگانه معتبر مسيحيان) برمي آيد كه حواريون
مسيح ع روزه مي گرفتند. روزه به عنوان يك برنامه و دستور عبادي ، در ميان يهود
رواج دارد ولي فقط در روز كيپور (كافر) اين عمل صورت مي گيرد و در اين روز
يهوديان از مغرب روز قبل تا شبانگاه اين روز ياد شده ، به عنوان كفاره گناهان
خود ، روزه مي گيرند و از خوردن و آشاميدن و حتي كار و استحمام ، پرهيز كرده و
در كنيسه ها به عبادت و استغفار مشغول مي شوند. 2 نكته اي كه بايد به آن توجه
داشت اين است كه با تامل در گفته هاي فوق و تدبر در آيات قرآن ، همچون آيه 26از
سوره مريم س ، مي توان به اين نتيجه رسيد كه روزه با اندك تفاوتي در شكل و
فرمول آن و نيز زمان اختصاص داده شده براي آن ، به عنوان يك عمل عبادي در ميان
تمام افراد بشر ، در طول تاريخ ، رواج داشته است.
آنچنان كه در سوره مريم س مشاهده مي كنيم روزه سكوت
داشتن ، از اعمال رايج آن وقت بود. گاه نذر روزه سكوت مي كردند. حال آن كه در
شريعت اسلام از اين نحو روزه داري و نيز افطار نكردن و دو يا چند روز پي در پي
روزه داري (بدون افطار كردن) نهي شده است.
حقيقت فلسفه روزه داري
فلسفه و چرايي روزه داري را بايد با دو ديد و تقسيم بندي (مذهبي - علمي)
و (روحي - جسمي) مورد توجه قرار داد كه به يقين ، هر دوي اين ديدگاه ها و
هدفها، با تفاوت در مراتب و درجات ، موردنظر خود پروردگار بوده است.
بعد بهداشتي روزه آن گونه كه از فرمايش هاي رسول اعظم ص
و ساير معصومين ع و در پي آن ، تاييدات علمي دانشمندان و پزشكان دوره معاصر
برمي آيد ، روزه داري ، آن هم با صورت ويژه تعيين شده در شريعت مقدس اسلام ،
عامل بزرگي در سلامت بدن به شمار مي آيد.
روزه ؛ احياي تقوا
رسيدن به درجه تقوا (يعني مانع و سپر بازدارنده از گناه و معصيت) و زنده
كردن روح پرهيزكاري در وجود انسان ، در نتيجه كنترل غرائز.
آنچنان كه اميرالمومنين ع نيز در يكي از بيانات نغز خود
فرمودند: «صوم شهر رمضان ، فانه جنه من العقاب شيعني روزه ماه مبارك رمضان سپري
است از عذاب الهي» و توضيح آن اين كه فرد روزه دار در راستاي روزه داري و با
رعايت تمام جوانب روزه اين كه ، زبان خود را از آفتهاي زباني همچون تمسخر و
دشنام و ناسزاگويي و غيبت و دروغ و تهمت و افترا و نزاع و درگيري لفظي و گوش
خود را از شنيدن همين آفات و نيز سخنان لغو و بيهوده و چشم خود را از مشاهده
مناظر لهو گناه و حرام و نيز ، فكر و انديشه خود را از انديشه ها و نيتهاي
پليدي همچون سوءظن و ساير اعضا و جوارح پيكر خود را از تمام معصيت ها بازمي
دارد و نيز به فرموده امام دوم شيعيان ، با سبقت بر طاعت و عبادت در ميدان
مسابقه ماه رمضان و در كل ، تسلط يافتن بر هيجانات شهوت و ضعيف ساختن آن ، در
نهايت ، بر شيطان درون و برون مسلط مي گردد و به وجود آمدن آثار تجرد و روحانيت
را در درون خود حس مي كند كه رسيدن به اين درجه از معنويت و صفاي نفس و پاكي دل
، خود ، كمك بزرگي براي معرفت و شناخت بهتر راهها از بي راهه هاي پيشنهادي
شيطان خواهد بود كه اين درجه از معرفت بازدارنده از انحراف و تباهي ، همان ملكه
نوراني تقواست كه هدف بنيادين و اساسي از واجب ساختن روزه از طرف آفريدگار حكيم
و داناست.
و اين گونه است كه در روايات مي خوانيم كه پيامبر ص مي
فرمودند: «در اين ماه شياطين را در غل و زنجير مي كنند ، پس از خدا ياري بطلبيد
تا آنها بر شما مسلط نگردند.»
واضح است آنچنان كه توضيحش گذشت ، روزه داران واقعي در اين ماه ، راهها و درهاي
نفوذ شيطان (از آفات زباني و گناهان چشم و گوش و دل انديشه) را به روي شيطان مي
بندند و از اين راه ، قدرت شيطان را محدود مي كنند و اين همان معنا و مقصود
روايت پيامبر اعظم (ص) است.
چرا كه روزه ، تمام دستگاه هاي بدن را از خستگي مداوم بيرون آورده و از بهترين
عوامل جوان ساز نسوج بدن بوده و نيز نيروي مقاومت بدن را افزايش مي دهد و به
گفته برخي دانشمندان غيرمسلمان همچون سوفورين ، راه حل بسياري از بيماري ها از
جمله ، آسم ، برونشيت ، روماتيسم مزمن ، نقرس ، بيماري هاي چشم ، كم خوني و ضعف
روده ها، مرض قند و بيماري هاي كليه و كبد و نيز بيماري هاي عصبي و رواني به
حساب مي آيد (روزه درماني).اميرمومنان ع نيز در حكمت 136 از نهج البلاغه در يك
گفتار پر مغز ، از روزه با عنوان (زكاه البدن) ياد مي كنند. با اين توضيح كه ،
زكات در لغت به معناي پاك و خالص كردن است كه با اين ترتيب ، روزه نيز نسخه
حكيمانه اي براي پاكسازي بدن و صحت و سلامت جسماني اعتبار خواهد شد به اين نحو
كه ، استراحت موقت دستگاه گوارش و دستگاه هاي تصفيه بدن ، مانند كليه و كبد، از
فرسايش اين اندامها در اثر كار مداوم جلوگيري خواهد كرد البته در اين ميان ذكر
اين نكته اساسي است كه در شريعت اسلام ، معيار سنجش اعمال ، نيت و قصد تقرب به
خداوند و فرمانبرداري از دستورها و فرامين اوست بنابراين اگر كسي به قصد تقرب و
اطاعت و فرمانبرداري و به عبارت ديگر، به عنوان يك دستور شرعي ، روزه نگيرد
بلكه هدفش از روزه گرفتن فقط بهره گيري از فايده هاي بهداشتي آن باشد ، گرچه
طبيعتا بهره خود را از آن منافع خواهد برد ولي از نظر شرع و مذهب ، روزه اش
باطل است چراكه در كليه اعمال عبادي ، نيت (قصد قربت) داشتن ، واجب بوده و از
اركان عبادات محسوب مي شود و در اين راستا ، درجات و مراتب روزه و روزه داري را
در 3 مرتبه مي دانند:
1- روزه عوام كه عبارت است از اين كه روزها شكم و فرج
خود را از مقتضاي شهوت هاي آنها محافظت نمايد كه تنها فايده آن رفع تكليف از
روزه دار مكلف است.
2- روزه خواص كه علاوه بر حفظ شكم و بدن خود از حرام و
شهوت ، چشم و گوش و زبان و دست و پا و ساير اعضا و جوارح خود را نيز از گناهان
محافظت مي كند كه نتيجه اين نحو روزه داري ، رسيدن به ثوابهاي بي پايان وعده
داده شده به روزه داران است.
3- روزه خواص خواص كه علاوه بر رعايت موارد گفته شده در
بالا ، فكر و دل خود را نيز از اشتغال به افكار پليد همچون حسد ، بدگماني ،
تكبر و كينه و حيله و مكر و انديشه هاي غيرخدايي و اخلاق رذيله ، بازمي دارد كه
نتيجه اين نحو روزه داري ، علاوه بر رسيدن به وعده هاي ثواب ، روگردانيدن دل
[براي هميشه] ، از غير خدا خواهد بود. 3
بعد تربيتي روزه
با توجه به اين كه براي روزه ابعاد گوناگوني وجود دارد و آثار فراواني
از نظر مادي (جسماني و بدني ) و معنوي (روحي و رواني) در وجود انسان مي گذارد
ولي بايد گفت كه مهمتر از همه اينها بعد اخلاقي و فلسفه تربيتي روزه بوده و
مورد تاكيد آفريدگار متعال در آيه 183 از سوره بقره واقع شده است كه اين آثار
تربيتي عبارتند از:
1- تقويت نيروي اراده به واسطه سركوب كردن نفس طغيانگر.
2- تقويت روحيه نوع دوستي به واسطه ياد كردن درد دردمندان بينوا و بينوايان
دردمند درنتيجه درك گرسنگي و تشنگي شديد محرومان اجتماع.
3- لطافت روح و نورانيت و صفاي روح ، در نتيجه اصلاح و تربيت نفس و نيز رسيدن
به يك تحول فكري و انقلاب روحي و معنوي ، به واسطه دريدن پرده هاي غفلت و بي
خبري.
4- تقويت جنبه شكيبايي روح.
با توجه به اين كه روزه تمرين مقاومت جسم و روح در
برابر خواست هاي نامشروع جسمي و حتي برخي خواست هاي مشروع و مباح است ،
بنابراين ابزار كمكي خواهد بود براي گذر از زندگي و استمرار بخشيدن به حيات.
چراكه صبر بر طاعت الهي (روزه) روح فرد را بزرگ كرده و در برابر پذيرش حق ،
متواضع مي گرداند و شكيبايي و مقاومت و پايداري او را در پيمودن راه تكامل ، به
مراتب ، افزون مي سازد و اين جنبه از تاثيرات روزه ، مورد تاييد نص صريح آيه 45
از سوره بقره است كه مي فرمايد: «از صبر (كه به فرموده امام ششم ع منظور همان
روزه داري است) و نيز از نماز به عنون ابزار كمكي براي زندگي خودتان استعانت و
ياري بطلبيد».
پى نوشتها:
1- سوره بقره ، آيه 183.
2- آشنايي با اديان بزرگ ، ص 94.
3- معراج السعاده ، فصل آداب روزه.
4- بخشي از خطبه 110.
منبع:
جام‌جم آن‌لاين
