اشاره
رمضان، بهار قرآن و ايام ضيافت الهي فرا مي رسد و باز هم نفحات الهي وزيدن مي
گيرد، رحمت و مغفرت خداوند بيش از پيش بر بندگان نازل مي شود و آنها كه لطف و
عنايت خداوندي در اين ماه مبارك شامل حالشان شده است بر خوان گسترده نعمتش مي
نشينند و روح و جان تشنه خويش را سيراب مي كنند، راز و نيازها رنگ و بوي ديگري
به خود مي گيرد درهاي عفو و رحمت گشوده مي شود، شياطين به بند مي روند و درهاي
جهنم بسته مي شود، تا فضاي مساعدي براي بازگشت به اصل خويش فراهم آيد. گويي اين
ماه تحفه اي خداوندي براي اهل ايمان است آن گاه كه مي فرمايد: «ياايهاالذين
ءامنوا كتب عليكم الصيام كما كتب علي الذين من قبلكم لعلكم تتقون» (بقره/ 183)
مؤمنان بخاطر شرافت ايمان مورد خطاب قرار گرفته اند. چه لذت و افتخاري بالاتر
از اينكه مورد خطاب خداوند جهان قرار گيرند و اين تكليف با اين خطاب الهي چه
دوست داشتني و گواراست.
پاسخ اين خطاب روزه و پرورش روح سبز پرهيزگاري است.
مانند اينكه در آيه شريفه روزه پاداشي براي اهل ايمان قرار گرفته كه اين پاداش،
مقدمه اي براي بهره مندي از اجر بزرگتري است. رسول اكرم (صلي الله عليه وآله)
فرمودند: «قال الله عزوجل: الصوم لي و أنا أجزي به: (1) روزه براي من است و من
خود پاداش روزه دار هستم.» چه فرصت زيبايي و چه ماه محبوب و دل آرامي است! بايد
آن را غنيمت شمرد و به دعوت آسماني آن پاسخي ارزنده داد. اما چگونه خود را لايق
اين ميهماني و ضيافت كنيم؟ بزرگي ما را به سوي خود خوانده است، كه كريم و
بخشايشگر است، از خطاها و لغزشهايمان در مي گذرد و براي هر عملي هر چند ناچيز،
ثواب و پاداش در نظر مي گيرد. و ما اكنون مي خواهيم دعوت او را اجابت كنيم با
يك پذيرش صادقانه و تصميم عارفانه به درخانه اش مي رويم و آنچنان كه ميزبان مي
پسندد راهي مي شويم.
اما چه كنيم كه فرصت كوتاه است وبه چشم بر هم زدني ايام
ميهماني به آخر مي رسد و به زودي روزي مي آيد كه اين ماه برگزيده خدا را وداع
بگوييم و چه كم سعادتند آنان كه از اين خوان گسترده نعمت بهره نگيرند و از
فضائل و بركات آنان محروم شوند. پس با شناخت و معرفت آن را مغتنم مي شماريم و
همچون برگزيدگان و آبرومندان درگاه به پيشواز آن مي رويم. و به گوشه اي از
بايدها و نبايدهاي اين ماه اشاره مي كنيم.
در انتظار ضيافت الهي
مؤمنان واقعي و سالكان الي الله و آنان كه قدر و منزلت رمضان را مي شناسند،
لحظه به لحظه در انتظار آمدنش هستند و همچون دوستي عزيز كه فراقش آنها را آزرده
خاطر كرده است مشتاقانه آمدنش را آرزو مي كنند. ياد شبها و سحرهاي آن، مسرورشان
مي كند و دلتنگ مناجاتهاي شبانه و دعاي سحر و دعاي ابوحمزه اند، زيرا رمضان را
بهترين فرصت براي استفاده از فيوضات الهي و رحمت و بخشش خداوندي مي دانند و
بالاترين منفعت را از آن مي برند.
امام سجاد (ع) در دعاهاي خود فرموده اند: «أربحنا أفضل
أرباح العالمين: (2) سودي كه در اين ماه مي بريم برترين سودهاي جهانيان است.»
در سيره ائمه معصومين (ع) نيز مي بينيم كه همواره مشتاقانه در انتظار آمدنش
بودند و خروج از اين ماه و وداع با آن را مصيبتي بزرگ مي دانستند. در خبرها
آمده است: «هرگاه ماه رمضان فرا مي رسيد رنگ پيامبر (ص) تغيير مي كرد بيشتر به
نماز مي ايستاد و در دعا، ابتهال و تضرع مي نمود.» (3)
انس بن مالك مي گويد: زماني كه ماه رمضان فرا مي رسيد
پيامبر (ص) مي فرمود: «سبحان الله، ماذا تستقبلون و ماذا يستقبكم؟: از چه چيزي
استقبال مي كنيد؟ و چه چيزي شما را استقبال مي نمايد؟» اين جمله را حضرت سه
مرتبه تكرار مي فرمودند. (4)
امام سجاد (ع) نيز اشتياق و شدت علاقه خود را به ماه
مبارك رمضان اينگونه بيان مي كنند: «السلام عليك ما كان أحرصنا بالأمس عليك و
اشد شوقنا غداً اليك: (5) سلام بر تو اي ماهي كه نسبت به آمدنش حريص بوديم و در
آينده مشتاق آمدن آن هستيم.» امام (عليه السلام)، در پايان اين ماه مانند اينكه
دوست عزيزي را از دست داده اند در دعاي خود مي فرمودند: «اللهم صل علي محمد و
آله و اجبر مصيبتنا بشهرنا: (6) خدايا بر محمد و آلش درود فرست و مصيبت و اندوه
از دست دادن ماه مبارك را جبران نما.»
ما نيز كه خود را از پيروان آن امامان همام مي دانيم با
شناخت و معرفت به اين ماه مبارك و با تأسي از پيشوايانمان از آمدنش خوشحال مي
شويم و با شور و شعف به رؤيت هلال مي پردازيم و زمزمه «اللهم ادخله علينا
بالامن و الايمان و السلامه و الاسلام و البركه و التقوي و التوفيق لما تحب و
ترضي»، سر مي دهيم.
«پـروردگارا اين ماه را با امن و ايمان به تو و سلامت
نفس و اسلام و بركت و تقوي و توفيق يافتن به آنچه تو دوست داري و راضي مي گردي،
بر ما وارد كن.»
كسب آمادگي و تزكيه
نفس:
براي ورود به هر ميهماني و ضيافت مقدماتي لازم است كسب آمادگي و ايجاد انگيزه
عبادت و پاكي روح از آداب ورود به ميهماني خداست. به يقين وجود بصيرت و ديده
بينا در شناخت ماه خدا و در آستانه ورود به آن ثمرات زيادي به دنبال دارد.
افراد بصير و آگاه بهتر و بيشتر از ديگران مهياي اين ضيافت هستند. «قل هل يستوي
الاعمي والبصير» (رعد / 16)
بصيرت و روشني دل، رذائل اخلاقي چون حسد و حرص و طمع را
از بين مي برد و رابطه اي مستقيم با تقوا و پرهيزگاري دارد. در قرآن هدف از
روزه داري، پرهيزگاري و پرورش روحيه تقوا معرفي شده است و خداوند فلسفه وجوب
روزه را ايجاد روحيه تقوا براي مؤمنان ذكر كرده است. اما آيا مي توان به يكباره
با روزه يك ماه به اين مرحله رسيد. افرادي كه تمام سال را به غفلت و فراموشي
سپري كرده اند مي توانند در ماه رمضان تنها با امساك از خوردن و آشاميدن، روح
تقوا را در خود بوجود آورند و يا آن را پرورش دهند و به سعادت واقعي دست يابند
و رستگار شوند. «قد افلح من زكها»¤ «وقد خاب من دسها»؛ (شمس/10) رستگار كسي است
كه جان را پاك سازد و زيانكار كسي است كه جان را در ظلمت وتاريكي هاي معصيت
پنهان دارد.»
سبب اين رستگاري، تزكيه و تربيت نفس است كه اين مقام جز
با تلاش بندگان و خواست و تأييد پروردگار به دست نمي آيد. پس در ابتدا از خود
ميزبان و دعوت كنندگان مان كمك مي گيريم تا بوسيله دعا از ميهمانان مقرب درگاهش
شويم. «عليكم بالدعاء فانكم لاتقربون الي الله بمثله» (8) بر شما باد دعا، زيرا
به چيز ديگري مثل دعا مقرب نمي شويد.»
درمقام عمل نيز براي رسيدن به اين رستگاري و استفاده از
بركات و توفيقات آن ماه مبارك لازم است برخلاف ميهماني هاي دنيوي كه كسب آمادگي
در آن تنها به آرايش ظاهري و به تن كردن لباس فاخر خلاصه مي شود، با توجه به
شأن و منزلت ميزبانمان روح را صيقل دهيم وخود را از آلودگي ها و صفات زشت و
ناپسند دور كنيم. قبل از ورود رفتار و كردارمان را بسنجيم و از گناهانمان توبه
كنيم زيرا ميزبان ما توبه كاران را دوست دارد. «ان الله يحب التوابين» حقي
برگردن خود نداشته باشيم و اين ضيافت را با طهارت باطني و ظاهري گرامي بداريم و
با غسل و دعا و تلاوت قرآن وارد شويم. امام رضا(ع) نيز در حديثي آمادگي روحي و
معنوي را از شرايط استقبال ازماه رمضان شمرده اند، حضرت در آخرين جمعه ماه
شعبان، خطاب به اباصلت فرمود: «اي اباصلت بيشتر روزهاي شعبان گذشت و اين آخرين
جمعه آن است تقصيرات خود را در آنچه از آن گذشته جبران نما و به چيزي كه به تو
سود مي رساند روي آور. دعا و استغفار و تلاوت برآن بسيار نما و از گناهان خود
نزد خدا توبه كن تا ماه خدا به سوي تو روآورد درحالي كه براي خداوند عزوجل خالص
شده باشي و هيچ امانتي بر گردنت نباشد جز آنكه ادا نموده باشي و دلت كينه مؤمني
نباشد مگر آنكه از دل خارج كرده و هيچ گناهي نباشد جز آنكه از دل زدوده باشي...
در باقي مانده اين ماه زياد بگو خدايا اگر در آنچه از ماه شعبان گذشت مرا
نيامرزي پس در باقي آن بيامرز»(9)
شناخت وظايف وبرنامه
ريزي
براي استفاده از اوقات شريف اين ماه پربركت كه بهار دعا و عبادت مشتاقان و
بندگان صالح خدا و فرصتي نيكو براي ابراز بندگي و كسب رضايت پروردگار است،
شايسته است با توجه به سيره معصومين و استفاده از تعاليم وحي، برنامه عبادي
ويژه اي به فراخور اين اوقات گرانبها براي خود برگزينيم. براي اين كار بهتر آن
ديديم كه به فرازهايي از دعايي كه از زبان امام زين العابدين(ع) در ابتداي ماه
رمضان وارد شده است بپردازيم. اين دعا عالي ترين شناختها و والاترين بينش ها را
درباره اين ماه پربركت دربردارد. و با دقت و تأمل در آن مي توان به برنامه اي
جامع و ارزشمند درماه مبارك رمضان دست يافت. حضرت در ابتدا بعداز صلوات و درود
برمحمد و آل او (ع) از خداوند توفيق شناخت اين ماه و بزرگداشت آن را مسئلت مي
كند و از خدا چنين مي خواهد: «اللهم صلي علي محمد و آل محمد والهمنا معرفه فضله
و اجلال حرمته؛ خدايا برمحمد و آلش درود فرست و شناخت فضيلت ماه رمضان و
بزرگداشت حرمتش را به ما الهام فرما.»
بي ترديد پي بردن به ماهيت و موقعيت ماه مبارك و شناخت
آن تأثير زيادي در انجام وظايف و رعايت آن دارد. داشتن معرفت به آن، باعث مغتنم
شمردن فرصتهايش وكوشش براي ازدست ندادن لحظات آن مي شود. رسول اكرم(ص) نيز در
روايتي، آگاهي و معرفت مردم نسبت به ماه رمضان را موجب علاقمندي آنان به اين
ماه مبارك دانسته اند: «اگر بنده از آنچه كه درماه رمضان قرار داده شده آگاهي
داشت با تمام وجود دوست مي داشت كه همه سال رمضان باشد.»
در ادامه دعا امام (ع) مي فرمايند: «و اعنا علي صيامه
بكف الجوارح عن معاصيك و استعمالها فيه بما يرضيك حتي لانصغي بأسماعنا الي لغو
و لانسرع بابصارنا الي لهو؛ و ما را به روزه داشتن آن بوسيله بازداشتن اندام از
گناهان و به كاربردن اندام آن در ماه به آنچه تو را خشنود مي گرداند ياري فرما،
تا با گوشهايمان سخن بيهوده نشنويم و با چشمهايمان به سوي اموري كه ما را از
مقصود بازمي دارد نشتابيم.»
براي ورود به ماه رمضان و عرصه خودسازي ومبارزه با
گناهان درابتداي راه از دعا كمك مي گيريم و از ذات لايزال الهي مي خواهيم تا ما
را ياري دهد. دعا شعر بلند بندگي است و عبادتي ارزشمند. خداوند خود درآيه شريفه
«ادعوني استجب لكم» از ما خواسته است تا از او بخواهيم و او اجابت كند. مگر مي
توان درمبارزه با شيطان و نفس اماره از او مدد نگرفت. درحالي كه دعا و درخواست
از او، افضل عبادات است.
در اين فراز دعا براي پرهيز از گناهان چشم و گوش از
خداوند طلب ياري شده است. اين امر اهميت و بزرگي گناهاني كه ممكن است اين دو
عضو حساس مرتكب شوند يادآوري مي كند كه در صورت اصرار بر آن گناهان، چشم و گوش
قدرت درك حقايق را از دست مي دهند و به دنبال آن انسان قابليت هدايت را نيز از
كف مي دهد چرا كه ابزاري براي شناخت و هدايت خود ندارد. اينجاست كه سخن حق را
نمي شنود و حقيقتها را نمي بيند. گويي بر چشمها و گوشهايشان مهر زده شده است،
«ختم الله علي قلوبهم و علي سمعهم و علي ابصرهم غشوه»(بقره/ 7)
«وحتي لانبسط ايدينا الي محظور، و لا نخطو باقدامنا الي محجور؛ و تا دستهايمان
را به حرام دراز ننماييم و با پاهايمان به سوي آنچه منع و حرام گشته نرويم.»
از مهمترين عوامل بازدارنده گناه، دوري از مجالس و محيط
هاي گناه آلود است همانطور كه مجالست و هم نشيني با نيكان باعث بهره مندي از
سرشت پاكشان مي شود، قرار گرفتن در محيط هاي آلوده و معاشرت با گناهكاران باعث
شقاوت و تأثيرپذيري از راه و رسم آنها مي شود و با مشاهده بي تقوايي آنها، گناه
و قباحت آن در نظر انسان كمرنگ مي گردد، پس بهتر آنكه خود به سوي بديها و
بدسرشتان حركت نكنيم كه باعث حسرت و ندامت ابدي خواهد شد.
قرآن كريم از قول برخي دوزخيان نقل مي كند كه مي گويند: «ياويلتي ليتني لم اتخذ
فلانا خليلا ¤ لقد اضلني عن الذكر بعد ازجاءني و كان الشيطان للانسان خذولا؛
(فرقان/29) واي بر من اي كاش فلاني را دوست خود برنگزيده بودم، او بود كه مرا
از ياد خدا بازداشت و شيطان، انسان را خوار مي كند.»
حضرت دعا را چنين ادامه مي دهد: «وحتي لاتعي بطوننا الا ما احللت؛ و شكمهامان
جز حلال نپذيرد.»
رازق مطلق تنها خداست و دعا و درخواست از او از عوامل جلب روزي است، امام
علي(ع) فرموده اند: «خداوند گنجهاي خود را در دو دستت نهاده و به تو فرصت سؤال
از خود داده تا هرگاه خواستي درهاي رحمت او را با دعا بگشايي.»(11) و آنگاه مي
گويد: «ولا تنطق السنتنا الا بما مثلت؛ و زبان ما جز به آنچه فرموده اي باز
نشود.»
گناه زبان از همه گناهان آسان تر است چون دامنه فعاليت
زبان، وسيع و جولانگاه آن در عرصه هاي مختلف پهناور است. به همين دليل گناهان
زباني مانند غيبت و دروغ و تهمت و ناسزاگويي بيش از ديگر رذائل اخلاقي دامن گير
انسانها مي شود، بنابراين در روايات و آيات قرآن سفارشات زيادي نسبت به آن وارد
شده است. در آيه 24 سوره نور مي خوانيم: «يوم تشهد عليهم السنتهم و ايديهم و
ارجلهم بما كانو يعملون.» امام صادق(ع) نيز فرموده اند: «نجاه المؤمن في حفظ
لسانه(12) همچنين در روايات آمده است: فردي به حضور پيامبر رفت و گفت مرا پندي
بده. حضرت فرمود: زبانت را نگه دار، گفت اي رسول خدا مرا وصيت نما. فرمود:
زبانت را نگه دار واي بر تو، آيا مردم را بجز محصول زبانهايشان به رو در آتش مي
اندازد.
«ولا نتكلف الا مايدني من ثوابك و لا نتعاطي الا الذي
يقي من عقابك؛ و تلاش ما جز براي آنچه به پاداش تو نزديك است نباشد و جز آنچه
كه ما را از كيفر تو نگه مي دارد انجام ندهيم.»
امام سجاد(ع) در اين فراز، بر خودداري از ارتكاب گناهان و تلاش براي جلب رضايت
و ثواب تأكيد مي كند. رسول اكرم(ص) هم اجتناب از گناهان و نافرماني خدا را در
ماه مبارك رمضان افضل اعمال دانسته اند. «افضل الاعمال في هذاالشهر الورع عن
محارم الله»(13) گناهان انسان علاوه بر داشتن كيفر و عقوبت، باعث دوري از خدا و
از دست دادن پاره اي از توفيقات مي شود و عبادات و نيكي ها را از نامه اعمال
پاك مي كند همانطور كه حسنات و نيكي ها گناهان و سيئات را از بين مي برد.
«ثم خلص ذلك كله من رئاء المرائين...؛سپس همه كردارها
را از ريا و خودنمايي خودنمايان خالص و پاكيزه گردان كه در آن كسي را با تو
شريك نگردانيم و جز تو در آن مقصود و خواسته اي نطلبيم.»
اخلاص، روح عبادت و شرط قبولي آن است. در مقابل، ريا، آفت عبادت و موجب ابطال
آن مي شود، چون ريا طلب منزلت در قلوب مردم به وسيله انجام اعمال نيك و عبادات
و نمايش آن است در حالي كه عبادت و بندگي تنها مخصوص خداست و هيچ احدي نبايد در
آن شريك شود.
اگر در عملي نيت تقرب به خدا نباشد و خشنودي مردم ملاك
قرار بگيرد فاعل عمل در حقيقت مرتكب شرك شده و عملش پذيرفته نمي شود. امام
صادق(ع) فرمودند: «هر ريايي شرك است. كسي كه عمل خود را براي مردم انجام دهد
ثواب او با مردم است و كسي كه براي خدا اقدام كند اجر او به عهده خداوند
است.»(14)
با دقت و تأمل در اين چند فراز از دعاي امام سجاد(ع) مي
بينيم كه لطايف و اشارات شايسته اي در آن هست و برنامه مشخص و كاملي براي
مسلماناني كه در پي استفاده بهينه از اين فرصت ارزنده هستند وجود دارد. اميد
آنكه به لطف و عنايت خداوند و با بهره گيري از برنامه هاي عبادي اين ماه مانند
استغفار و دعا و قرائت قرآن و صله ارحام به هدف نهايي كه همان تقرب به ذات خدا
و تقواي الهي است دست يابيم.
پانوشتها:
1- بحار، ج 96، ص 256
2- صحيفه سجاديه، دعاي 45
3- اقبال، سيدبن طاووس، ص 20
4- بحار، ج 96، ص 374
5 و 6- صحيفه، همان
7- بحار، ج 93، ص 278
8- بحار، ج 90، ص 290
9- وسايل الشيعه، ج 7، ص 218
10- بحار، ج 93، ص 346
11- نهج البلاغه، نامه 31
12- بحار، ج 71، ص 304
13- عيون اخبارالرضا، شيخ صدوق، ج 1، ص 230
14- كافي، ج 2، ص 293
منبع:
مركز فرهنگ و معارف قرآن ،
از طريق
روزنامه کیهان ، پنجشنبه 30
شهريور 1385
