سرآغاز
آیا یقه پاره کردن حضرت زینب در کاخ ابن زیاد یا کاخ یزید و کوبیدن سر به
چوبه محمل به گونهاى که سر یا پیشانیش شکسته باشد، درست است؟ چگونه ممکن است،
شخصیتى چون زینب کبرى، آن هم در برابر چشم نامحرمان، چنان کارهایى انجام دهد؟
1. در برخى منابع متأخر آمده است، هنگامى که اهل بیت را بر یزید وارد کردند، چون
زینب سربریده برادر را پیشروى یزید دید، بى تاب شد و گریبان چاک کرد و با صدایى
حزین که دلها را پاره پاره مىکرد، فریاد برآورد: یا حسینا اى حبیب قلوب رسول خدا
اى فرزند مکه و منى و اى فرزند دل بنده سیده نساء، اى جگر گوشه محمد مصطفى. اهل
مجلس خروش برآوردند و یزید همچنان ساکت بود.(2)
نقد و بررسى:
این گزارش در هیچ یک از منابع معتبر تاریخى نیامده است که زینب در کاخ
ابن زیاد یا یزید، یقه پاره کرده باشد. در هیچ یک از آنها سخن و اثرى از یقه پاره
کردن نیست. اما آن چه در منابع متأخر آمده، از نظر سندى و محتوایى داراى اشکال است.
از نظر سندى مرسل است و از نظر محتوایى، با سفارش امام حسین به زینب کبرى سازگارى
ندارد.
در روایت مفصلى از امام سجاد(ع) آمده است: آن حضرت خواهرش را سوگند دادند که گریبان
چاک نکند و صورت نخراشد(لاتشقى على جیبا و لاتخمشى وجها...)(3) آیا با وجود چنان
سفارشى مىتوان گفت که عقیله بنى هاشم به چنین کارى دست زده است. افزون بر این، این
گونه کارها با مقام والاى زینب، شخصیتى که بسیارى از عصمت او سخن گفتهاند،(4)
منافات دارد؛ به ویژه آنکه نقل شده، این کار در حضور نامحرمان صورت گرفته است.
سرشکستن حضرت زینب
برخى تاریخنگاران آوردهاند: هنگامى که کاروان اهل بیت را به کوفه وارد کردند،
زن و مرد از خانهها بیرون آمدند. زنان گریه مىکردند... ناگهان سرهاى شهدا و
پیشاپیش آنها سر امام حسین(ع) را برنیزه کرده بودند، وارد کردند. چشم حضرت زینب که
به سر بریده برادر افتاد سر خود را بر چوبه محمل زد به گونهاى که خون از زیر
موهایشان جارى شد و سپس اشعارى در مصیبت برادر زمزمه کردند.
نقد و بررسى:
چون این گزارش دستاویزى شده تا برخى بهانهجویان، اعمال غیرمعقول و
غیرمنطقى خود، از جمله قمهزنى و کارهایى همانند آن را توجیه کنند، به نقد و بررسى
مشروح روایت یاد شده مىپردازیم.نقل و استناد به این روایت از چند جهت مخدوش است:
1. این روایت مرسله است. علامه مجلسى که این گزارش را آورده، به مرسله بودن آن
تصریح کرده است.(5) با چنین روایتى چگونه مىتوان کارى را به زینب کبرى نسبت داد و
براساس آن مسئلهاى فقهى را اثبات کرد.
محدث قمى در نقد سند روایت یاد شده مىنویسد: »ذکر محامل و هودج، در غیر خبر مسلم
جصاص نیست و این خبر را گرچه علامه مجلسى نقل کرده؛ لیکن مآخذ آن منتخب طریحى و
کتاب نورالعین است که حال هر دو کتاب بر اهل فن پوشیده نیست(6)«. محدث قمى پس از
نقد سند روایت، به نقد محتوایى آن پرداخته که بدان اشاره خواهیم کرد.
2. از نظر محتوایى نیز، این روایت داراى اشکالاتى است از جمله اینکه این روایت با
سفارش پیامبر به فاطمه زهرا و سفارش امام حسین به زینب کبرى معارض است.(7) امام
حسین خواهر را سوگند دادند که به لطم و پریشان کردن مو اقدام نکنند؛ آیا با چنان
سفارشهایى مىتوان گفت که عقیله بنىهاشم به چنین کارى دست زدهاند.
3. افزون بر این، همانگونه که محدث قمى اشاره کردهاند، این کار با مقام والا و
روح بزرگ حضرت زینب منافات دارد و با شأن و جایگاه آن حضرت سازگارى ندارد. »و نسبت
سر شکستن به جناب زینب سلام الله علیها و اشعار معروفه نیز، بعید است از آن مخدره
که عقیله هاشمیین و عالمه غیرمعلمه و رضیعه ثدى نبوت و صاحب مقام رضا و تسلیم
است.«(8) بىتردید زینب کبرایى که متون معتبر اسلامى توصیف کردهاند، با زینبى که
این گونه راویان و ناقلان آوردهاند، از زمین تا آسمان تفاوت دارد.
4. افزون بر همه اینها، علامه مجلسى خود از لهوف نقل کرده که شتران محمل و هودج
نداشتهاند.(9) بر همین اساس شیخ عباس قمى در ادامه سخنان یادآور است:آنچه از مقاتل
معتبر معلوم مىشود، حمل ایشان بر شتران بوده که جهاز ایشان پلاس و روپوش نداشته،
بلکه در ورود ایشان به کوفه، موافق روایت حذام بن ستیر که شیخان [شیخ مفید و شیخ
طوسى] نقل کردهاند، به حالتى بوده که محصور میان لشکریان بودهاند، چون خوف فتنه و
شورش مردم کوفه بوده؛ چه در کوفه شیعه بسیار بوده است.(10)
5. نسبت دادن شعرهایى به حضرت زینب که در این هنگام (دیدن سر برادر) سروده است،
درست نیست، زیرا در آن سرودهها آمده است:
یا اخى فاطم الصغیرة کلّمها
فقد کاد قلبها ان یذوبا(11)
اى برادر! فاطمه کوچک حرف بزن
که نزدیک است قلب او آب شود
نخست: آن که فاطمه کوچک نبوده، بلکه در سنى بوده که پیش از رویداد عاشورا با حسن
مثنى ازدواج کرده است.
دو: دیگر آنکه در شأن کسى که بنابر پارهاى گزارشها، در دروازه کوفه براى مردم
سخنرانى کرده و به افشاگرى امویان و شناساندن کشته شدگان کربلا و اسیران
پرداخته،(12) نیست که این گونه از سوى زینب کبرى اسم برده شود.
سه: دیگر آنکه ایشان از جمله گزارشگران مجلس یزید است و مىگوید، من در آن وقت
(جاریه) بودم؛ یعنى زن جوان. پس کسى که چنین جایگاهى داشته، مىتوانسته مجلس یزید
را گزارش کند و در سن جاریه بوده، درست نیست که بگوییم این شعر را حضرت زینب درباره
او سروده است.
چهارم. افزون بر این امام باقر مىفرماید: آن گاه که زمان شهادت امام نزدیک شد،
دختر خود فاطمه را فراخواندند و کتابى را که در هم پیچیده بود و نیز وصیت ظاهرى را
به او سپردند(13) آیا چنین شخصیتى سزاوار است که زینب کبرى او را چنان خطاب کند.در
طرح شبهه اشاره کردیم که شمارى براى توجیه اعمال غیرمنطقى خود به این گزارش استناد
کرده و مىگویند:
اگر قمه زنى و سر شکافتن در عاشورا و عزاى امام حسین روا نیست، پس چرا زینب سرش را
به چوبه محمل کوبید و سر و صورتش را به خون آغشته کرد؟ مگر امام سجاد(14) همراه
زینب نبود و این اقدام عمهاش را ندید، اگر سرشکافتن حرام است، پس چرا امام به این
کار اعتراض نکرد؟ آیا سکوت امام معصوم در این جا، نمىتواند تأیید و تقریر این عمل
باشد؟ همانگونه که اشاره کردیم این روایت از ریشه بىاساس است.
6. افزون براین بر فرض انجام چنین کارى از سوى آن حضرت در آن شرایط سخت و بحران،
روشن نیست که با قصد سرشکستن اقدام به چنین کارى کرده باشند. حتى اگر چنین عملى
واقع شده باشد و با قصد هم واقع شده باشد، دلیل جواز در شرایط عادى و عزادارىها
نیست. گواه آن این است که چنین عملى در سالگرد عاشورا از آن حضرت نقل نشده است.
7. افزون بر همه اینها، قیاس قمهزنى براین عمل، بر فرض ثبوت که معلوم نیست با قصد
صورت گرفته باشد یا خیر، قیاس مع الفارق است.(15)
8. علاوه بر همه اینها، این کار در جهان امروز، موجب به زیر سؤال رفتن اصول مکتب
شیعه مىشود و زبان یاوهگویان و دشمنان را در استهزاء و خرافى خواندن تشیع باز
مىکند. پس هرگز نمىتواند جایز باشد.
تفسیر «کهیعص»
3. یادآور شدیم که حضرت زینب در کوفه براى زنان درس تفسیر داشت. نقل کردهاند که
روزى در کلاس درس خود «کهیعص» را تفسیر مىکرد، حضرت على(ع) وارد کلاس شد و او را
از این حروف مقطعه آگاه ساخت و فرمود:نور دیده، این حروف رمزى است و در مصیبت وارد
شده بر شما عترت پیامبر رسیده است.(16) و سپس مصیبتهایى را که بر آنها وارد
مىشود، براى آن مکرمه بیان کردند؛ به گونهاى که گریه آن بانو بلند شد. و نیز از
على(ع) نقل شده است: «کاف» رمز کربلاست؛ «ها» به هلاکت اشاره دارد؛ «یا» یعنى یزید
که بر حسین ستم مىکند؛ «عین» کنایه از عطش حسین است؛ و «صاد» به صبر اشاره
دارد.(17)
نقد و بررسى:
این روایت از دیگر امامان معصوم نیز، با شرح بیشترى نقل شده است. از باب نمونه راوى
مىگوید که به امام زمان عرض کردم: اى پسر رسول خدا، مرا از تأویل «کهیعص» آگاه
ساز.امام فرمود: این حروف از اخبار غیبى است که خداوند بنده خویش زکریا را از آن
آگاه ساخت و سپس آن را براى محمد بیان کرده است.
آیا زکریا از این اخبار به این دلیل بود که او از پروردگار خویش خواست تا نامهاى
«پنج تن» را به او بیاموزد. پس جبرئیل بر او نازل شد و آنها را به او آموخت. هرگاه
زکریا، محمد، على، فاطمه و حسن را یاد مىکرد، اندوه او بر طرف و گرفتاریش حل مىشد
و هرگاه از حسین یاد مىکرد. گریهاش مىگرفت.
روزى گفت: خداوندا مرا چه مىشود که هرگاه چهار تن از آنان را یاد مىکنم، با نام
آنان اندوهم برطرف مىشود؛ اما وقتى از حسین یاد مىکنم، از چشمانم اشک فرو مىریزد
و درد مرا فرا مىگیرد؟در این هنگام خداوند او را از ماجراى حسین آگاه کرد و فرمود:
کهیعص، کاف آن، یعنى کربلا؛ هاى آن یعنى هلاکت عترت؛ یاى آن یعنى یزید بن معاویه که
به حسین ستم کرد؛ عین آن عطش و تشنگى حسین و صاد آن صبر اوست... .(18)
بسیارى محققان و پژوهشگران این دسته روایات را از جهت سندى و محتوایى داراى اشکال
دانستهاند. براى نمونه علامه شیخ محمد تقى شوشترى در اثر ارزشمند خود الاخبار
الدخیله، در باب دوم که به معرفى احادیث جعلى پرداخته است، نخستین حدیثى که دروغ و
جعلى بودن آن را به تفصیل بحث و ثابت کرده، همین حدیث است.(19)
استاد على اکبر غفارى، مصصح کتاب کمال الدین نیز درباره حدیث یاد شده مىنویسد:رجال
این روایت بعضى مجهول الحال و بعضى دیگر مهمل هستند و متن روایت هم متضمن حرفهایى
است که بعید است که از معصوم صادر شده باشند و شامل احکامى است که با احکامى که به
صورت صحیح از امامان معصوم(ع) رسیده، سازگارى ندارد. افزون بر همه اینها باید گفت
که واسطه میان صدوق و سعد بن عبدالله، در همه کتابهایش یک نفر، پدرش یا محمد بن
حسن است و این براى پژوهشگرى که در کتابها و مشیخه صدوق تحقیق کرده باشد، مسلم
است؛ با این حال چگونه است که در خبر مورد بحث، میان صدوق و سعد پنج واسطه است.(20)
او در چند جاى دیگر نیز نقدهایى براین حدیث وارد مىکند.(21)
هاشم معروف حسنى نیز این روایت را از جهت سندى و محتوایى بررسى کرده است.نویسنده
یاد شده یادآور مىشود که در تفسیر «کهیعص» اخبار و روایات بسیارى وجود دارد که با
تفسیر مزبور سازگارى ندارد و پس نقل برخى از آن روایتها مىنویسد: افزون بر همه
اینها، سند روایت یاد شده داراى راویانى است که به دروغپردازى در حدیث متهماند و
محمد بن بحر شیبانى از جمله آنان است.
درباره او گفتهاند که او از قائلان به تفویض و از اهل غلو و از کسانى بود که در
نقل حدیث به راویان ضعیف اعتماد مىکرد.(22) افزون بر همه اینها، حرف «ها» در این
روایات به هلاکت امام حسین(ع) تفسیر شده است و روشن است که نسبت دادن چنین تعبیرى
به امام(ع) و دیگر امامان معصوم(ع) درباره شهادت امام حسین(ع) و یارانش درست نیست.
4. برخى منابع متأخر، پس از ستایش بسیار از هلال بن
نافع، گزارشى مفصل از شب عاشورا، از جمله نگرانى زینب کبرى را از او نقل کردهاند
که این گزارش از سوى پژوهشگران نقد و رد شده است. بخشى از اصل گزارش به شرح زیر
است:
هلال بن نافع مىگوید: در شب عاشورا امام حسین را دیدم که به تنهایى از خیمهها
بیرون رفت. من شمشیرم را برداشته و به دنبال امام به راه افتادم. دیدم که آن حضرت
گودالها و تپههاى مشرف به خیمهها را بررسى مىکند. چیزى نگذشت که متوجه حضور من
شد و فرمود: کیستى؟ عرض کردم قربانت گردم هلال بن نافع هستم. در این دل شب ترسیدم
که از دشمن به شما آسیبى برسد، پس پشت سر شما آمدم.
امام فرمود: از خیمهها بیرون آمدم تا تپهها و گودالهاى این اطراف را بازرسى کنم،
تا مبادا دشمن کمین کرده باشد. سپس به من فرمودند: هلال نمىخواهى از میان این دو
کوه بگذرى و خود را نجات دهى؟هلال مىگوید: من به دست و پاى امام افتادم و گفتم:
مادرم به عزایم بنشیند، من این شمشیر و این اسب را هر کدام به هزار درهم خریدهام و
از تو جدا نمىشوم تا در راه تو بمیرم.
هلال مىگوید: امام به خیمه خواهرش زینب بازگشت. از گفتوگوى زینب با امام فهمیدم
که زینب نگران است. زینب از امام پرسید: آیا اصحاب و یاران خود را امتحان کردهاى؟
نکند فردا که روز رویارویى با دشمن است، تو را تنها گذاشته یا به دشمن تسلیم کنند.
امام پس از گریه فرمودند: آنها را آزمایش کردهام و آنها یارانى ثابت قدماند...
وقتى هلال این سخنان را شنید با گریه نزد حبیب بن مظاهر رفت و آن چه دیده بود، به
او گزارش داد. سپس پیشنهاد کرد که اصحاب را جمع کرده و دختر على را از نگرانى بیرون
بیاورند.
پس از آن نقل مىکند: من از طرفى و حبیب از طرفى رفت تا همه جمع شدند، حبیب به بنى
هاشم گفت: شما بر گردید آن گاه در میان اصحاب سخنرانى کرد و گفت: هلال به من چنین و
چنان خبر داده است. شما چه مىکنید. همه با هم به پشت خیمه زینب و اهل بیت آمدند و
اظهار وفادارى کردند. سپس هلال، عکس العمل امام حسین را با این اصحاب آورده
است.(23)
نقد و بررسى:
این گزارش از چند جهت مخدوش است:
1. در میان یاران امام حسین(ع) فردى به هلال وجود ندارد. او نه تنها از یاران امام
نبود، بلکه از دشمنان آن بزرگوار و از سربازان عمر سعد بوده است.
2. به نظر مىرسد که نویسندگان متأخر او را با نافع بن هلال که از یاران آن حضرت
بوده، اشتباه کردهاند. علامه مجلسى در بحار الانوار همین اشتباه را مرتکب شده
است.(23) با اینکه مجلسى(ره)، چند صفحه پیشتر از آن، از نافع بن هلال بجلى به
عنوان یکى از یاران امام حسین یاد کرده است.(24) برخى با توجه به سخنان علامه در هر
دو جاى بحار الانوار پنداشتهاند که هر کدام از هلال و نافع شهیدى از شهداى
کربلایند و در نتیجه شهیدى به نام هلال بن نافع بجلى به شهداى عاشورا اضافه شده
است. در حالى که اشاره کردیم، او نه تنها در میان شهداى کربلا نیست که در جبهه
دشمنان امام بوده و گزارشهایى نیز از او نقل شده است.(25)
4. برخى نویسندگان این گزارش را به شیخ مفید نسبت دادهاند. (26) و حال آن که در
آثار شیخ مفید، از جمله در ارشاد، از این خبر جعلى اثرى دیده نمىشود. شیخ مفید در
ارشاد از نافع بن هلال بجلى به عنوان یکى از شهداى کربلا یاد کرده و او را ستوده
است.
5. افزون بر همه اینها، اگر در متن این گزارش اندکى دقت و تأمل کنیم، درمىیابیم
که سخنانى که از امام و زینب کبرى نقل شده، با شأن آن دو بزرگوار سازگارى ندارد.
پى نوشت:
1. معالى السبطین، ج 2، ص 156؛ جلاء ملهوف 213.
2. امام سجاد مىفرماید: شبى که صبح آن پدرم کشته شد، نشسته بودم و عمهام زینب
پرستاریم مىکرد، پدرم نیز در خیمه خود از یارانش جداگانه نشسته بود و جون غلام
ابىذر در کنار او مشغول درست کردن شمشیر پدرم بود و پدرم اشعار زیر را زمزمه
مىکرد:
یا دهر اف لک من خلیل
کم لک بالاشراق و الاصیل
من صاحب او طالب قتیل
و الدهر لایقنع بالبدیل
و انما الامر الى الجلیل
و کل حى سالک سبیلى
اى روزگار اف بر تو بر این دوستى تو، چه بامدادان و شامگاهانى بر تو گذشته که یاران
و طالبان حق و حقیقت به خون خویش غلطیدهاند. و به جایگزین هم قناعت نکردهاى، بدون
تردید همه امور مخلوقات در دست با کفایت خداوند است و هر صاحب حیاتى به ناچار راه
مرا باید برگزیند.
امام دو یا سه بار اشعار یاد شده را تکرار کرد من مقصود آن را فهمیدم، بغض گلویم را
فرا گرفته بود؛ اما خوددارى مىکردم و فهمیدم که بلا و اندوه به ما روى آورده است.
عمهام زینب آن چه من شنیدم شنید. ولى او چون زن بود طاقت نیاورد و عنان از دست
داد، و در حالى که لباسش به زمین کشیده مىشد، خدمت امام رسید و فریاد برآورد و
گفت: واى بر من، اى کاش مرگ زندگانیم را نابود مىکرد، امروز مادرم فاطمه، پدرم على
و برادرم حسن از دنیا رفتند. اى جانشین گذشتگان و فریاد رس باقىماندگان. حسین
نگاهى به خواهرش کرد و فرمود: اى خواهر مبادا شیطان عنان از کف بگیرد؛ در حالى که
چشمان امام پر از اشک شده بود خطاب به زینب کرد و فرمود: لو ترک القطا لنام، اگر آن
پرنده را وا مىگذاشتند، در لانه خود مىخوابید، (کنایه از اینکه چارهاى جز مرگ
نیست.) زینب گفت: واى بر من، آیا تو به ناچارى خود را به مرگ سپردى و تن به مرگ
دادى، این بیشتر مرا آزرده مىکند و بر من سخت است سپس مشت به صورت کوبید و دست به
گریبان برد پیراهن خود را پاره کرد و بیهوش بر زمین افتاد. امام حسین آب به روى
خواهد پاشید و به او فرمود: آرام باش خواهر، تقوا پیشه کن و به شکیبایى که خدا نصیب
تو کرد بردبارى کن و بدان که اهل زمین مىمیرند و اهل آسمان به جاى نمانند. هر چیزى
هلاک گردند، جز خداوندى که آفریدگان را به قدرت خویش آفرید و مردمان را
برمىانگیزد، دوباره باز مىگرداند و اوست خداى یگانه و یکتاى بىهمتا. سپس امام
چنین فرمود: جد، پدر، مادر و برادرم همگى از من بهتر بودند و از دنیا رفتند، من و
هر مسلمانى باید از رسول خدا پیروى کنیم.
خواهرش را به این سخنان دلدارى داد و به او فرمود: خواهر جان تو را سوگند مىدهم و
باید به این سوگند پایبند باشى: اینکه چون من کشته شدم گریبان پاره نکنى، روى خود
را نخراشى. واى و هلاکت بر خودنخواهى (چنان چه رسم زنان عرب است واویلا و واثبورا
مگو.) امام سجاد مىفرماید: سپس پدرم زینب را آورد و در کنارم نشانید. (27)
3. مجلسى، بحار الانوار، ج 45، ص 1 - 3، تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 246.
4. رک: تنقیح المقال، مامقانى؛ خصائص زینبیه، سید نورالدین ص 72؛ زینب الکبرى،
نقدى، ص 59.
5. بحار الانوار، ج 45، ص 114.
6. منتهیالامال، محدث قمى، ص 493.
7. وسائل الشیعه، ج 3، ص 272 موسسه آل البیت؛ بحار الانوار، ج 45، ص 1 - 3.
8. منتهى الامال، ج 1، ص 493.
9. همان، ص 107.
10. همان، ج 1، ص 493.
11. بحار الانوار، ج 45، ص 115.
12. مرآة العقول، مقدمه ج 2، ص 293 - 294.
13. کلینى، اصول کافى، ج 1، ص 393 - 304؛ ابن شهر آشوب، ج 4، ص 172.
14. قیاس مع الفارق یعنى قیاس چیزى بر چیز دیگر بدون علت و مناسبت و اشتراک.
15. خصائص زینبیه (ویژگىهاى حضرت زینب) سید نورالدین جزائرى، ترجمه ناصر باقرى بید
هدى، ص 83.
16. تفسیر نور الثقلین، ج 3، ص 319.
17. کمال الدین و تمام النعمه، شیخ صدوق، ص 461 و 454.
18. الاخبار الدخیله، ج 1، 96 - 104.
19. کمال الدین، پاورقى، ص 454.
20. همان، پاورقى 457، 459، 460، 463، 465، 457.
21. اخبار ساختگى، هاشم معروف حسنى، 305 - 306.
22. معالى السبطین فى احوال الحسن و الحسین، ج 1، ص 344 - 346.
23. بحار الانوار، ج 45، ص 27.
24. همان، ص 19.
25.الاخبار الدخیله، ج 1، ص 68؛ ابصار العین، ص 89.
26. جواهر الکلام فى سوانح الایام، ج 1، ص 252.
