مقدمه
هاضمه‏ى زمان، حواث تلخ و شيرين و رويدادهاى بزرگ و كوچك را در خود هضم كرده و به تحليل مى‏برد، و رويداد هر چند عظيم و شورآفرين و غوغابرانگيز باشد، تا مدتى مى‏تواند در هاضمه‏ى جهان باقى بماند وافكار را متوجه خود سازد. اما گذشت‏شب و روز، ورق خوردن صفحات ايام، رفته رفته حادثه را كم رنگ‏تر مى‏سازد و از فروغ آن مى‏كاهد و به تدريج‏به صورت مركبى بر صفحات تاريخ درمى‏آيد و احيانا در تاريخ هم نمى‏توان براى آن جاى روشنى پيدا كرد.

در اين ميان، برخى از حوادث، از اين سنت كاملا مستثنى مى‏باشند و هرگز هاضمه‏ى جهان، هر چند هم قوى و نيرومند باشد، قادر به هضم و حل آن‏ها نيست. تو گويى حادثه، بسان برليان در معده‏ى جهان است كه هرگز قادر به تبديل آن به عنصر ديگر نمى‏باشد و حرارت و داغى دستگاه گوارش روى آن اثر نمى‏گذارد و از اين جهت هيچ گاه منسى و فراموش نمى‏شود و گذشت زمان آن را فرسوده ننموده و از طراوت آن نمى‏كاهد.

اين نوع از حوادث استثنايى به خاطر ويژگى خاص خود، از ثبات و استوارى برخوردارند. اين ويژگى عبارت است از پيوند رويداد به دين و آيين يك ملت از يك طرف و پيوند دين با فطرت انسان از طرف ديگر و نتيجه‏ى اين دو جهت، ثابت ماندن حادثه در قلوب و نفوس ملت‏ها است.

آفرينش انسان با دين و گرايش به ماورا طبيعت عجين و آميخته است و هرگز از او جدا نمى‏شود و تا انسان انسان است، پيوسته طبيعت او با چنين كشش و تمايلات همراه مى‏باشد و طبعا حادثه‏اى كه پيوند مستقيم با تمايلات درونى و ابدى انسان دارد هرگز به دست فراموشى سپرده نمى‏شود، و اين اصل يك اصل كلى است كه شرق و غرب نمى‏شناسد.

روى اين اصل هرگز جامعه‏ى اسلامى و تاريخ بشريت‏شخصيت ممتاز و كم نظير حضرت امام خمينى‏قدس سره را كه با افكار و انديشه‏هاى بلند و سعى و تلاش‏هاى صادقانه‏ى خود مسير تاريخ را دگرگون كرده فراموش نخواهد كرد.

شخصيتى كه توانست در پرتو اعتماد به لطف الهى و ايمان به هدف، نظام كهن دو هزار و پانصد ساله را به زباله‏دان تاريخ بريزد و به جامعه‏ى اسلامى هويت تازه‏اى بخشد و گرد خود فراموشى را از چهره‏ى آنان بزدايد و آنان را با شخصيت واقعى خود آشنا سازد.

اين شخصيت و اين رويداد به خاطر پيوندى كه با دين و ايمان مردم دارد، ثابت و پابرجا خواهد بود و گرد نسيان بر روى آن نخواهد نشست.

شخصيت‏حضرت امام، بنيانگذار انقلاب اسلامى و بيدار كننده‏ى جامعه‏ى مستضعفان و محرومان، ابعاد مختلف و گوناگونى دارد كه هرگز نمى‏توان حق همه‏ى آن‏ها را در اين مقاله ادا نمود. او به طور خلاصه، انسان كاملى بود كه علم و عمل را به هم آميخته و عرفان و اخلاق را در خود مجسم نموده و با فقاهت و اجتهاد واقع بينانه، بيانگر احكام و سياست و حقوق اسلامى بوده است.

او نه تنها در مراحل علمى پيشتاز اين مسير بوده، بلكه در مراحل اجتماعى و سياسى يك فرد آگاه از وضع زمان و آشنا به درد و درمان بود و نهيب او بر مستكبران و سلطه‏جويان، تازيانه‏اى بود كه پشت آنان را مى‏لرزاند و نقشه‏هاى آنان را بر باد مى‏داد.

مقام عرفانى و فلسفى، فقاهت و اجتهاد، ذوق ادبى و آشنايى او به لطايف كلام، آگاهى او از سياست‏هاى جهانى و اخلاق آموزنده و سازنده‏ى او، مناجات‏هاى تكان دهنده‏ى نيمه شب وى همه و همه پرتوى از ابعاد گسترده‏ى شخصيت او مى‏باشند، ولى آن چه مى‏توان در اين‏باره گفت، اين است كه او داراى دو خصيصه‏ى گرانقدر بود كه همه‏ى آثار و تجليات را به دنبال داشت:

1- ايمان به مبدا و معاد، ايمان اصيل و نيرومند، تو گويى پرده‏ها از جلوى ديدگانش كنار رفته و ماوراى طبيعت را به راى العين ديده است.

2- عشق به هدف و آرمان‏هاى اسلامى و ايثارگرى همه جانبه در راه آن.

اين دو عنصر از صفات بارز و عناصر چشمگير شخصيت او به شمار مى‏رود. روى اين اساس به برخى از ابعاد شخصيت وى اشاره مى‏نماييم.

1- آگاهى از وضع جهان:
امام صادق عليه السلام در حديث كوتاهى چنين مى‏فرمايد: «العالم بزمانه لاتهجم عليه اللوابس‏» ; انسان آگاه از اوضاع و شرايط زمان هرگز غافل‏گير حوادث غير مترقب نمى‏شود.

در اين حديث، يكى از شرايط رهبرى بيان شده است رهبر بايد با ديد نافذ از حوادث تلخ و ناگوارى كه در كمين امت او است از قبل آگاه باشد و براى آن چاره انديشد.

يكى از ابعاد شخصيت‏حضرت امام، آگاهى او از وضع جهان و شرايط زمان بود و حركت‏هاى سياسى و الحادى را كه در جهان بر ضد اسلام در حال شكل گرفتن بود، به خوبى مى‏شناخت و همه را مد نظر داشت و اگر از دوران جوانى، داراى چنين خصيصه‏اى نبود، هرگز در دوران پيرى و فرتوتى كه زمام امور را به دست گرفت نمى‏توانست انقلاب اسلامى را با چنين صلابت و استوارى، متجاوز از ده سال رهبرى كند و دشمنان را به تعجب و شگفتى وادارد.

او به خاطر چنين خصيصه‏اى، از دوران جوانى، رجال كشور را مى‏شناخت، رجال خائن و صالح و تا آن جا كه امكانات زمان اجازه مى‏داد، از طرق مختلف مسايل سياسى را تعقيب مى‏كرد.

در دوران پراختناق حكومت «رضاخان‏» كه از سال 1304 شمسى آغاز شد و در شهريور 1320 به پايان رسيد، تمام وسايل در اختيار دولت‏بود و كمتر كتابى حتى دور از سياست‏به چاپ مى‏رسيد، ولى پس از شهريور20 و ورود متفقين به ايران و شعله‏ورشدن آتش جنگ جهانى، زنجيرها از قلم و بيان برداشته شد و حضرت امام از اين فرصت استفاده كرد و ضمن رد رساله‏ى «اسرار هزار ساله‏» به بيان حقايق پرداخت و پرده‏ها را بالا زد. قلم شيوا و بيان لطيف و در عين حال شور انگيز كتاب

قلم شيوا و بيان لطيف و در عين حال شور انگيز كتاب «كشف اسرار» توانست روح تازه‏اى در قلوب مسلمانان ايران بدمد. او تحت عنوان «چرا رضاخان با علما بد بود؟» ماهيت‏حكومت رضاخانى را تشريح و مقام گرانقدر روحانيت را براى مردم روشن كرد.

«كشف اسرار» توانست روح تازه‏اى در قلوب مسلمانان ايران بدمد. او تحت عنوان «چرا رضاخان با علما بد بود؟» ماهيت‏حكومت رضاخانى را تشريح و مقام گرانقدر روحانيت را براى مردم روشن كرد. اين كتاب كه در سال 1323 به چاپ رسيد، شورعظيم و موج بزرگى در ايران پديد آورد. كتاب «كشف اسرار» نه تنها يك كتاب عقيدتى و فكرى است، بلكه يك كتاب كاملا سياسى نيز مى‏باشد. با آن كه حضرت امام به خاطر دورى از تظاهر آن را بدون ذكر نام مؤلف چاپ كرد و مايل نبود كه مؤلف آن شناخته شود ولى به حكم اين كه «ماكان لله ينمو» هر عملى كه خالصانه براى خدا باشد بيشتر رشد مى‏كند، نشر كتاب بدون نام مؤلف، سبب اشتهار بيشتر نويسنده شد و در هر حال هر كس آن كتاب را بخواند اذعان مى‏كند كه اين حضرت امام از همان دوران ديرينه، داراى افكار بلند سياسى بوده و پيوسته مى‏خواسته نظام اسلامى را جايگزين نظام‏هاى فاسد كند.

متفقين در سال‏هاى 1324- 1325 ايران را ترك گفتند و بار ديگر استعمار مصلحت ديد كه فرزند رضاخان بر سر كار باشد و برنامه‏ى پدر را با رياكارى خاصى تعقيب كند و به مرور زمان، استبداد را بار ديگر به ايران باز گردانيد و هر چه پيش مى‏رفت‏بر قدرت نظام افزوده مى‏شد. ولى امام را در اين فترت يعنى از سال‏هاى 25 تا 40 كاملا ساكت و آرام مى‏بينيم كه تنها به تدريس فقه و اصول و اخلاق و فلسفه مى‏پرداخت و كمتر در مسايل سياسى بحث مى‏كرد. چه شد آن قلم شورآفرين و تحرك بخش كه نمونه‏ى بارز آن كتاب «كشف اسرار» بود و چرا از سال‏هاى 1325 تا 1340 از تحرك باز ايستاد و در مجراى علمى حركت كرد؟ در اين جا نكته‏اى است كه كمتر به آن توجه مى‏شود و آن اين است كه:

مرحوم آية الله عظماى بروجردى در سال 1324 كه براى معالجه از بروجرد به تهران آمده بود، بنا به درخواست زعما و فضلاى قم، رحل اقامت در اين شهر افكند و پس از درگذشت آية الله عظماى اصفهانى در سال 1325، رشته‏ى زعامت را به دست گرفت و رسالت رهبرى را به دوش كشيد و حقا مردى بزرگ و كم نظير و فقيهى بى‏بديل بود.

امام كه خود يكى از دعوت كنندگان مرحوم آقاى بروجردى به قم بود، وقتى چنين مرجعى را پذيراى مسؤوليت ديد، احساس آرامش كرده، ديگر وظيفه نديد مسايل سياسى را مستقيما تعقيب كند و با خويشتن‏دارى خاصى مهر سكوت بر لب زد و كمتر سخن مى‏گفت و اين خود از شهامت‏هاى روحى انسان‏هاى كامل است كه گاهى با داشتن افكار بلند و رهنمودهاى مؤثر، دم فرو مى‏بندند. از اين جهت‏حضرت امام احترام مرجع بزرگ را حفظ نموده و فقط درموارد لزوم و در ملاقات‏هاى خصوصى مطالبى را ياد آور مى‏شد.

از اميرمؤمنان عليه السلام متجاوز از 12000 خطبه و نامه و كلمه به جاى مانده است و همه‏ى اين‏ها مربوط به دوران پس از رحلت پيامبر است، در حالى كه او در عصر رسالت نيز داراى چنين معلومات و آگاهى بود. اما در مقابل پيامبر كاملا ساكت‏بود و مهر خاموشى بر لب داشت و ما همين خصيصه را در حضرت امام در عصر مرجعيت مرحوم بروجردى لمس كرديم، ولى همان طور كه ياد آور شديم ايشان در عين حال مساله‏ى مهم «النصيحة لائمة المسلمين‏» را فراموش نمى‏كرد و در مواقع حساس يادآورى‏هاى لازم را انجام مى‏داد.

درگذشت مرحوم آية الله عظماى بروجردى يا نقطه‏ى عطف در تاريخ حيات امام:

مرحوم آية الله عظماى بروجردى در فروردين ماه 1341 بدرود زندگى گفت و شاه كه مدت‏ها انتظار مرگ ايشان را مى‏كشيد، تا برنامه‏هاى خائنانه‏ى خود را يكى پس از ديگرى به اجرا درآورد، فرصت را مناسب شمرد تا به تضعيف مرجعيت در ايران بپردازد و براى ارجاع مردم به خارج از ايران، تلگرام تسليتى براى مرحوم آية الله عظماى حكيم مخابره كرد. او گاهى در سخنان خود مى‏گفت: اكنون موانع برداشته شده و بايد برنامه‏هاى اصلاحى اجرا شود و ديگر در ايران شخصيت مهمى كه مانع از اجراى برنامه‏هاى ما باشد، به چشم نمى‏خورد.

چيزى نگذشت كه تصويب آيين‏نامه‏ى انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى پيش آمد كه در آن اهانت‏خاصى به كتاب مقدس آسمانى ما شد و پاره‏اى از قوانين رسمى آن زير پا گذارده شده بود.

طرح آيين‏نامه‏ى «انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى‏» يك طرح آزمايشى بود تا هيات حاكمه از واكنش آن در محافل روحانى و پايه‏ى علاقه‏ى آنان به حفظ اصول اسلام آگاه شوند.

رؤوس طرح در روزنامه‏هاى عصر پايتخت‏يعنى كيهان و اطلاعات آن روز در نيمه‏ى مهرماه 1341 چاپ شد. نگارنده كه يكى از خوشه‏چينان خرمن علمى حضرت امام به شمار مى‏رفت، در جلسات خصوصى شاهد انتقادهاى ايشان از دولت و سوءنيت آن سبت‏به اسلام بود، از اين جهت فرصت را مغتنم شمرده يك شماره از روزنامه‏ى كيهان آن روز را به حضور ايشان برد. ايشان نماز مغرب را به جا آورده بود و مى‏خواست كه نماز عشاء را شروع كند، در آن لحظه خاطر شريف را از محتواى تصويب آيين نامه‏ى انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى مستحضر ساخت ناراحتى شديدى در سيماى او احساس كرد. امام نماز عشاء را به جماعت‏به جا آورد، سپس داماد خود مرحوم اشراقى را احضار و درخواست نمود كه به منزل آية الله حائرى برود و از ايشان درخواست نمايد كه مراجع وقت را به منزل خويش دعوت كنند تا درباره‏ى اين تصويب‏نامه به طور دسته جمعى بينديشند و تصميم بگيرند.

اجتماع با شكوه مراجع درآن شب در خانه‏ى آية الله حائرى نشانه‏ى وحدت و يگانگى بود و تلگرام‏هاى همگان حاكى از ثبات و مقاومت روحانيت، در برابر توطئه‏هاى شاه به شمار مى‏رفت ولى در اين ميان تلگرام امام از صلابت و سازش‏ناپذيرى خاصى حكايت مى‏كرد.

در اين نهضت، كه دو ماه به طول انجاميد، تگرام‏هاى امام ونامه‏هاى او به اطراف، ملت را با شخصيت آگاه او آشنا ساخت و مردم به تدريج رهبر خود را شناختند.

انتشار خبر دستگيرى امام رستاخيزى در تهران به پا كرد كه در نتيجه‏ى آن عده‏اى از فرزندان اسلام به وسيله‏ى دژخيمان شاه به شهادت رسيدند و روز پانزده خرداد براى هميشه روز عزا اعلام شد.

جريان انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى به پايان رسيد و دولت وقت‏با رياكارى خاصى، تصويب نامه را پس گرفت ولى با نيرنگ ديگرى پس از چند ماه تحت عنوان لوايح شش گانه راه خود را تعقيب كرد كه در آن حق و باطل را به هم آميخته بود.

در چنين شرايطى صلابت امام و استوارى و استقامت او بيش از پيش آشكار شد و با تحريم رفراندوم و مقاومت در برابر فشار دستگاه و اعلام عزاى ملى، ضربه‏ى محكمى بر حيثيت هيات حاكمه وارد آورد. در اين اوضاع و شرايط امام در پانزده خرداد 1342 دستگير شد و انتشار خبر دستگيرى امام رستاخيزى در تهران به پا كرد كه در نتيجه‏ى آن عده‏اى از فرزندان اسلام به وسيله‏ى دژخيمان شاه به شهادت رسيدند و روز پانزده خرداد براى هميشه روز عزا اعلام شد.

امام پس از هشت ماه، سرانجام بر اثر فشارهاى داخلى و خارجى آزاد شد و به قم بازگشت.

چيزى نگذشته بود كه مصونيت مستشاران امريكايى (كاپيتولاسيون) در آبان ماه 1343 پيش آمد و مجلس شوراى آن روز ذلت اسلام و مسلمين را با تصويب آن امضا كرد.

امام با سخنرانى گرم و شورانگيز و هيجان آفرين و با پرخاشگرى خاص خود انقلاب نوينى را به پا كرد كه منجر به دستگيرى و تبعيد ايشان به تركيه گشت.

هيات حاكمه از تبعيد امام به تركيه طرفى نسبت و سرانجام پس از سنجش‏ها و محاسبات فراوان تصميم گرفت كه در سال 1346 امام را از تركيه، به نجف اشرف تبعيد كند تا در آن محيط علمى محصور گردد و سخنان او كمتر شنيده شود. ولى اين رهبر آگاه در اقامت چهارده ساله‏ى خود در نجف، تمام حركت‏ها را در ايران زير نظر داشت و به هسته‏هاى مقاومت كمك مى‏نمود و از طريق نامه و سخنرانى و ارسال پيام‏ها بر شور مردم و هيجان آنان مى‏افزود.

سرانجام دستگاه بر اثر بى‏خردى با نشر مقاله‏اى در اطلاعات بر ضد امام، گور خود را به دست‏خود كند. اين بار، يك نهضت گسترده‏ى همه‏جانبه به وجود آمد كه ديگر دستگاه نتوانست آن را مهار كند و اين انقلاب از دى ماه 1356 تا 22 بهمن 1357 ادامه يافت.

اعتصاب‏هاى دسته جمعى روحانيون، حوزه‏هاى علميه، دانشگاه‏ها، مراكز صنعتى، و ادارى و سرانجام نيروهاى انتظامى سبب شد كه رژيم 2500 ساله در 22 بهمن 57 فروريخته و به تاريخ سپرده شود.

امام از 22 بهمن به عنوان يك مرجع و رهبر سياسى و دينى مطلق شناخته شده و با درايت و ژرف بينى خاصى بسيارى از توطئه‏ها را خنثى نمود و توانست درخت اسلام را در سرزمين ايران آبيارى نموده و پس از ده سال رهبرى، نظام با شكوه اسلامى را به امتى كه تربيت كرده بود تحويل دهد.

2- بعد فلسفى و عرفانى:
آگاهى از بعد فلسفى و عرفانى او در گرو اين است كه سير رشد علمى امام را از دوران جوانى تا دوران مرجعيت‏به صورت فشرده بازگو كنيم:

امام در يك بيت علمى در بيستم جمادى الثانى 1320 چشم به دنيا گشود، ولى در همان دوران كودكى پدر را از دست داد و در تكفل برادر ارجمندش جناب آية الله پسنديده درآمد و در آغوش گرم او بزرگ شد. از همان دوران كودكى و نوجوانى، بينش نافذ و پيشانى بلند و نگاه‏هاى حساس او از نبوغ و استعداد خاص وى حاكى بود. وى ادبيات فارسى و عربى را تا معانى و بيان و بديع در همان زادگاهش تحصيل كرد و سپس براى تحصيلات بالاتر در سال 1329 به شهرستان «اراك‏» مهاجرت نمود. شهرستان اراك در آن روز شاهد تاسيس حوزه‏ى جديدى بود كه به وسيله‏ى بزرگ مرد الهى آية الله عظماى حائرى‏قدس سره پى‏ريزى شده بود. وى در سال 1332 اين حوزه را تاسيس نموده و تا 1340 آن را اداره كرد و فضلا را از اقطار و اكناف در آن‏جا گرد آورد.

حضرت امام پس از انتقال مرحوم حائرى به شهرستان قم و تصميم بر تاسيس حوزه‏ى جديد در اين حرم اهل بيت، بلافاصله از شهرستان اراك به قم مهاجرت نمود و سطوح عالى را از محضر اساتيد بزرگ، از جمله مرحوم آية الله حاج سيد محمد تقى خوانسارى (متوفاى 1371 ه.ق) فرا گرفت. پس از چهار سال اقامت در قم شايستگى آن را پيدا كرد كه از سال 1344 به درس آية الله حائرى راه يابد و تا سال 1355 از حوزه‏ى فقهى و اصولى مرحوم حائرى بهره‏مند شود. ايشان بخشى از درس‏هاى مهم استاد خود را به رشته‏ى تحرير درآورد تا آن‏جا كه آخرين نظريات فقهى و اصولى آية الله حائرى را در كتابچه‏ى خاصى به نام «فوائد» گرد آورى نمود.

تاسيس حوزه در قم سبب شد كه شخصيت‏هاى عظيم فلسفى و عرفانى براى بهره رسانى و بهره‏گيرى از حرم اهل بيت در آن جا رحل اقامت افكنند و در اين ميان مى‏توان از دو شخصيت‏بزرگ، مرحوم آية الله شاه آبادى و مرحوم آية الله رفيعى قزوينى نام برد.

حضرت امام پنج‏سال تمام، عرفان را نزد آية الله شاه آبادى تحصيل و فلسفه را از مرحوم آية الله رفيعى آموخت ولى در ميان اين دو نفر به مرحوم شاه آبادى عشق مى‏ورزيد و مى‏گفت: من تا كنون انسانى به اين لطافت طبع نديده‏ام و مى‏افزود من در نخستين برخورد به ايشان پيشنهاد تدريس اسفار نمودم.

او با استاد خود چنان عارفانه و مؤدبانه رفتار مى‏كرد كه اگر روزى درس تا دو ساعت هم به طول مى‏انجاميد، اظهار خستگى نمى‏كرد و اگر استاد به خاطر عذر خاصى مثلا پنج دقيقه درس مى‏گفت‏باز هم اعتراض نمى‏نمود و اين خصيصه را استاد وى نيز به ديگران يادآور مى‏شد.

او در مسايل عرفانى و فلسفى، به حق استاد مسلم بود و برخلاف بسيارى از اساتيد فلسفه و عرفان كه فقط به تقرير و تبيين مسايل اكتفا مى‏كنند و چه بسا خود نيز به كنه مطلب نرسند، مسايل الهيات را به حق چشيده بود و آن‏چه را مى‏گفت از صميم دل بيان مى‏كرد و در برخى از مسايل به حد شهود رسيده بود.

او در عين علاقه به هر دو علم، كشش خاصى به عرفان نظرى و عملى داشت. اثر ممتاز او در اين فن نشانه‏ى نبوغ او است. «مصباح الهدايه فى‏الولاية والخلافة‏» بحثى عرفانى در اسما و صفات مى‏باشد كه به حق از نادره‏هاى زمان است و كمتر عارفى مى‏تواند به عمق آن نوشته‏ها پى برد.

هيچ‏گاه براى او كميت‏شاگرد مطرح نبود، او به كيفيت‏بيش از حد علاقه داشت از اين جهت‏به مرحوم آية الله شهيد مطهرى بيش از حد ارج مى‏نهاد

3- بعد اخلاقى امام:
پس از درگذشت مرحوم آية الله عظماى حائرى، معظم له عصرهاى پنج‏شنبه و جمعه درسى را به عنوان درس اخلاق آغاز نمود كه خارى در چشم حاكمان روز بود. وى اين بحث را به عنوان درس اخلاق آغاز كرد و از نظر قانونى حكم ديگر دروس حوزه را داشت و چون در آن روز تمام اجتماعات ممنوع بود جز تدريس، از اين جهت نمى‏توانستند جلوى آن را بگيرند.

امام در اين درس، نكات آموزنده‏ى اخلاقى آميخته با مسايل عرفانى و سياسى بيان مى‏كرد و گاهى به خاطر مزاحمت دستگاه و جلوگيرى از تدريس، محل درس را از مدرسه‏ى فيضيه به مدرسه‏ى حاج ملاصادق منتقل مى‏نمود و در هر حال، در همان شرايط كتاب ارزنده‏اى را به نام «الاربعين‏» نوشت كه عصاره‏ى درس‏هاى اخلاق او در روزهاى پنج‏شنبه و جمعه در سنوات پس از درگذشت آيت‏الله حائرى تا سال 1358 هجرى قمرى بود و خوشبختانه اين كتاب كه بر اثر هجوم وحشيانه‏ى دستگاه به بيت امام ناپديد شده بود سال‏ها بعد به دست آمده و به زيور طبع آراسته گرديده است. كسانى كه از اين درس و آن مجلس روحانى خاطراتى دارند، مى‏توانند تاثير سخن امام را در دگرگونى قلوب و ارواح كاملا به يادآورند. يك نشست در آن درس اخلاق، آن چنان انسان را به دنيا و زخارف آن بى‏علاقه مى‏كرد كه انسان فقط و فقط به معنويات ارج مى‏نهاد. درس اخلاق حضرت استاد، آن چنان دگرگونى عظيمى در طلاب و فضلاى آن زمان پديد آورده بود كه مساله‏ى سير و سلوك به تدريج در ميان فضلا براى خود جايى باز مى‏كرد و غالبا كوشش مى‏كردند كه گفتار و رفتار خود را با اخلاق اسلامى وفق دهند.

در تقيد امام نسبت‏به مسايل اخلاقى همين بس كه اگر در مجلسى كسى سخنى را مى‏گفت كه از آن بوى تعريض به مسلمانى به مشام مى‏رسيد، با رنجش شديد امام روبه‏رو مى‏شد و امام از ادامه‏ى سخن وى جلوگيرى مى‏كرد.

نمونه‏ى گوياى ديگرى از تقيد او به اخلاق اسلامى اين كه ايشان در مدرس مدرسه‏ى فيضيه براى جمعى فلسفه تدريس مى‏كرد. روزى يكى از مدرسين غير معروف قم كه از شرايط جايگاه درس آگاه نبود براى يك نفر كتاب شرح لمعه را تدريس مى‏كرد، وقتى امام وارد مدرس شد و ديد او مشغول تدريس است، بلافاصله بيرون آمد و به هيچ قيمت‏حاضر نشد كه آن روز در آن مركز درس بگويد و گفت ايشان قبل از ما شروع به درس كرده و حق سبقت‏با او است. او سال‏ها كه در برخى از مساجد درس مى‏گفت لدى‏الورود دو ركعت نماز تحيت مسجد را به جا مى‏آورد آن گاه تدريس را آغاز مى‏كرد و تا شايستگى افراد را براى درسى كه مى‏گفت احراز نمى‏كرد به او اجازه‏ى شركت نمى‏داد.

هيچ‏گاه براى او كميت‏شاگرد مطرح نبود، او به كيفيت‏بيش از حد علاقه داشت از اين جهت‏به مرحوم آية الله شهيد مطهرى بيش از حد ارج مى‏نهاد و سخنان او را به خوبى گوش مى‏كرد و من خود قسمتى از نوشته‏هاى امام را ديده‏ام كه اعتراضات شهيد مطهرى را به صورت پرسش و پاسخ در كتاب خود آورده و به تحليل اشكال او پرداخته است.

4- بعد فقاهت و اجتهاد:
حضرت امام يازده سال تمام از درس خارج فقه و اصول مؤسس حوزه بهره‏مند شد و پس از درگذشت او به تدريس سطوح عالى پرداخت و هيچگاه رشته‏ى بحث او درباره‏ى اين دو علم از هم نگسست. علاوه بر تدريس با جمعى از فضلاى بزرگ حوزه مانند مرحوم آية الله محقق داماد و آية الله حاج سيد احمد زنجانى‏قدس سره مباحثه‏ى مشترك فقهى داشتند.

آن گاه كه مرحوم آية الله بروجردى در سال 1346 هجرى قمرى به قم آمدند يكى از شخصيت‏هايى كه به درس ايشان گرمى خاصى بخشيد، حضرت امام بود.

مرحوم بروجردى از نظر روش فقهى با مرحوم حائرى تفاوت آشكارى داشتند. مرحوم حائرى به بحث و تحقيق و ژرف‏نگرى بيش از تتبع مى‏پرداخت، در حالى كه مرحوم بروجردى به تتبع در تاريخ مساله و فتاواى فقهاى عامه و خاصه در نخستين قرون و كاوش در رجال سند بيش از امور ديگر، عنايت مى‏ورزيد و از نظر عمق بحث‏ها نيز در سطح بالاترى قرار داشت.

حضرت امام با شركت در درس مرحوم بروجردى به مزاياى درس ايشان پى برد و پيوسته فضلا را براى پى‏گيرى از روش ايشان دعوت مى‏نمود. معظم له در درس مرحوم بروجردى از سال 1364 ه..ق تا سال 1370 ه..ق شركت داشت و در نتيجه مزاياى روش هر دو استاد را به هم آميخت و خود صاحب سبك و روشى در فقه و اصول گرديد و از تركيب هر دو روش، يعنى عنايت‏بر تحليل و ژرف‏نگرى و بحث‏هاى عميق، به ضميمه‏ى تتبع در تاريخ مساله و اقوال پيشينيان، بنياد نوينى را پى‏ريزى كرد و از سال 1364 ه..ق به درخواست گروهى از فضلا، درس خارج اصولى را از مباحث «قطع‏» آغاز نمود و اين دوره درسال 1370ه..ق به پايان رسيد و مخلص نيز در عداد كوچك‏ترين تلاميذ او در اين دوره و دوره‏هاى بعد درآمد و رشته‏ى علاقه‏ى او در بهره‏گيرى از دروس امام تا روزى كه از قم به تركيه تبعيد شد، ادامه داشت. وى متجاوز از دو دوره‏ى كامل، اصول را تدريس كرد و در هر دوره نظريات جديدى را در اصول عرضه مى‏نمود و درس‏هاى معظم له با آخرين نظريات خود در سه جلد به نام «تهذيب الاصول‏» منتشر شد و هم اكنون مورد استفاده‏ى مدرسان خارج اصول است.

از نظر فقهى كتاب‏هاى «زكات‏» و «طهارت‏» ، «مكاسب محرمه‏» ، «بيع و خيارات‏» و برخى از ابواب مخصوص را تدريس نموده و خوشبختانه قسمت اعظم آن‏ها به قلم خود معظم له به نگارش درآمده كه از آن‏ها مى‏توان كتاب‏هاى ياد شده در ذيل را نام برد:

1- «الطهارة‏» در دو جلد كه در قم چاپ شده است.
2- «المكاسب المحرمة‏» در دو جلد كه در قم طبع گرديده است.
3- «كتاب البيع و الخيارات‏» كه قسمتى را در قم و قسمت مهم‏ترى را در نجف تدريس نموده و همه‏ى اين مباحث منتشر شده است.

علاوه بر اين نگارش، تعليقه بر كتاب «وسيلة النجاة‏» مرحوم «سيد اصفهانى‏» ويا تعليق بر عروة الوثقى، تاليف مرحوم «سيد يزدى‏» تقريبا يك دوره‏ى فقه را با دقت مطالعه فرموده و خلاصه نظريات هر دو را در اين دو تعليقه آورده است.

حضرت امام از نخستين دوران جوانى، با هر نوع رياكارى مخالفت مى‏ورزيد ... و تا لحظه‏اى كه توان داشت، نماز شب او ترك نشد و در سخت‏ترين لحظات، حتى شبى كه از پاريس به تهران بازمى‏گشت، نماز شب را در هواپيما به جا آورد

او تعليقه‏ى فقهى خود را بر «وسيلة النجاة‏» در سال 1365 ه.ق آغاز نموده و در سال 1372 به پايان رساند و در اين مدت كمتر به كارهاى غير فقهى مشغول بود و بيش از پيش به نگارش اين تعليقه مى‏پرداخت و تعليقه بر عروة‏الوثقى را منتزع از اين تعليقه مى‏دانست و اصولا در ميان كتاب‏هاى فقهى كه اخيرا نگارش يافته «وسيله‏» ى مرحوم سيد را كتاب گرانقدرى مى‏شمرد.

وقتى هيات حاكمه ايشان را در سال 1343 هجرى شمسى به تركيه تبعيد كرد در آن جا تصميم گرفت كه به بازنويسى وسيله و افزودن مسايل مورد حاجت‏بر آن كتاب همت گمارد و پس از افزودن قريب به ثلث‏بر آن، آن را به نام «تحرير الوسيله‏» منتشر نمود. از اين جهت، اين كتاب كه قسمتى از آن در تبعيدگاه تركيه در شهر «بورسا» و قسمتى ديگر پس از ورود به نجف نگارش يافته يك دوره‏ى متن فقهى است كه روشنگر استادى و ژرف نگرى او در فقاهت است.

فتاواى حضرت امام پس از انقلاب كه اخيرا به رشته‏ى تحرير درآمده و در آن‏ها به توضيح مسايل مستحدثه همت گمارده شده است، اثر فقهى ارزشمندى است كه مى‏تواند از بعد فقهى او بيان خاصى داشته باشد.

او بر خلاف انديشه‏هاى نارسا كه از مغز افراد خام و ناوارد به فقه، تراوش مى‏كند، به فقه سنتى و جواهرى علاقه‏ى وافر داشت و اصولا روش ديگرى را صحيح نمى‏دانست.

حتى روزى به او پيشنهاد شد كه در كتاب‏هاى درسى حوزه مانند «شفا» و «اسفار» دگرگويى ايجاد شود، او با اين دگرگونى مخالفت ورزيد و گفت آسان گرايى و تلخيص كتاب‏هاى بزرگ، از ژرف بينى طلاب مى‏كاهد. اصالت‏ها را حفظ كنيد و روش‏هاى جديد را تا آزمون صحيح روى آن انجام نگرفته به كار نبنديد.

5- بعد عبادى امام:
حضرت امام از نخستين دوران جوانى، با هر نوع رياكارى مخالفت مى‏ورزيد و در عين حال كه در روز بسان ديگر طلاب و فضلا به تحصيل مى‏پرداخت و در مجالس انس شركت مى‏نمود و در غالب پنج‏شنبه‏ها و جمعه‏ها براى تفريح به خارج قم مى‏رفت و از چنين مجالس بهره مى‏گرفت، ولى در دل شب بسان پرهيزكاران وارسته به راز و نياز با معبود مى‏پرداخت و از همان دوران جوانى و از 27 سالگى تا لحظه‏اى كه توان داشت، نماز شب او ترك نشد و در سخت‏ترين لحظات، حتى شبى كه از پاريس به تهران بازمى‏گشت، نماز شب را در هواپيما به جا آورد. او در ميان ادعيه به «صحيفه‏ى سجاديه‏» علاقه‏ى خاصى داشت و معتقد بود كه در لابه‏لاى ادعيه، يك رشته مسايل عرفانى و فلسفى هست كه مرغ انديشه‏ى هيچ فيلسوفى به آن‏ها نرسيده است و در ميان مناجات‏ها به مناجات شعبانيه عشق مى‏ورزيد و در ماه رمضان به خواندن ادعيه تقيد خاصى داشت. در سال 1347 هجرى قمرى بر دعاى سحر كه از امام باقر عليه السلام نقل شده است‏شرح زيبايى نوشته كه دل‏هاى عارفان و عاشقان به سير ملكوتى را تكان مى‏دهد. او در ميان زيارت‏ها به «زيارت جامعه‏» بيش از همه علاقه داشت و در تمام حرم‏هاى ائمه‏ى اهل بيت‏به خواندن آن كاملا مقيد بود.

به هنگام نماز غرق در عزوجلال الهى بود و در اين راستا دو كتاب ارزشمند او بيان‏گر بحث‏هاى عرفانى و الهى اوست. اين دو كتاب يكى به نام «آداب الصلاة‏» و ديگرى به نام «اسرار الصلاة‏» است كه هر دو از كتاب‏هاى نفيسى است كه كمتر مى‏توان براى آن‏ها نظيرى يافت، به ويژه كتاب «اسرار الصلاة‏» كه به حق كتاب «اسرار الصلاة‏» است در حالى كه ديگر كتاب‏هايى كه به اين نام منتشر شده از نظر او «آداب الصلاة‏» به شمار مى‏روند نه «اسرار الصلاة‏» .

او در ميان فلاسفه، شيفته‏ى مكتب صدرالمتالهين و در ميان عرفا و محققان عرفان، به قاضى سعيد قمى علاقه‏ى سرشارى داشت تا آن جا كه كتاب توحيد او را شخصا استنساخ نمود و افكار بلند او را بسيار مى‏ستود، و در ميان ديگر كتاب‏هاى قاضى سعيد قمى به كتاب «اربعين‏» او ارج مى‏نهاد.

در حالات خاصى كه فقط نزديكان او مى‏توانستند شاهد آن باشند، گاهى با مطالعه‏ى برخى از كتب عرفانى اشك‏هاى چشم او مرواريدوار، بر گونه هايش مى‏غلتيدند.

6- بعد ادبى و سبك نگارش:
وى از روز نخست، انسان با ذوقى بود كه با نگارش رابطه‏ى خاصى داشت و از موهبت‏خط زيبا و نستعليق بهره‏مند بود و خط او جزو خطوط درجه‏ى يك به شمار مى‏رود و هم اكنون برخى از كتاب‏هاى او كه در سال‏هاى 1346 و 1349 نگاشته است نزد اين جانب موجود است و حاكى از قدرت انگشتان او در آفرينش اثر هنرى است.

او از قريحه‏ى شعرى خاصى برخوردار بود كه فقط اين ذوق را در خدمت اهل بيت‏به كار مى‏برد. «بهاريه‏هاى او» در ميلاد امام زمان عليه السلام زينت‏بخش محافل ادبى و ولايى حوزه‏ى علميه‏ى قم در دوران مرحوم آية الله حائرى بود. وى ديوان ضخيمى به اندازه‏ى ديوان حافظ داشت كه متاسفانه از خانه‏ى ايشان به سرقت رفت و تا كنون اثرى از آن به دست نيامده است ولى در عين حال ارادتمندان او برخى از بهاريه‏هاى وى را استنساخ كرده و قسمتى از آن‏ها به وسيله‏ى فرزند عزيزش مرحوم حجة الاسلام آقاى سيد احمد خمينى رحمه الله گردآورى گرديده است.

او در نويسندگى از جملات كوتاه ولى كوبنده بهره مى‏گرفت و از كلمات زيبا و روح افزاى عارفان، آميخته با شيوه‏ى پرخاشگرى موحدان بر مشركان و ملحدان، استفاده مى‏كرد و اعلاميه‏هاى او از آغاز نهضت تا آخرين روزها بر اين نكته گواهى مى‏دهند.

او علم عروض و قوافى را در نزد مرحوم «حاج شيخ محمد رضا اصفهانى‏» مؤلف كتاب «نقد فلسفه‏ى داروين‏» آموخت و از هيات قديم و جديد اطلاع داشت.

وى در سال 1347 هجرى قمرى در سن 27 سالگى با صبيه‏ى مرحوم آية الله حاج ميرزا محمد ثقفى ازدواج نمود و در سايه‏ى اين پيوند داراى دو فرزند ذكور و سه فرزند دختر گرديدند كه هر كدام براى خود مقامى و موفقيتى داشته و دارند و فرزند بزرگوار ايشان مرحوم آية‏الله حاج آقا مصطفى از نظر كمالات علمى و معنوى نسخه‏ى دوم پدر بود ولى متاسفانه دست اجل اين شاخه را از پيكر اين درخت طيبه برگرفت، و آثار علمى كه از او باقى مانده و چاپ شده است نشانه‏ى نبوغ سرشار او مى‏باشد.

در اين جا شايسته است نكاتى را ياد آور شويم:

الف. آثار علمى و تاليفات گرانقدر:
از رهبر عالى قدر آثار علمى فراوانى باقى مانده است و همگى به خامه‏ى شريفش به رشته‏ى تحرير درآمده، كه در زير يادآور مى‏شويم:

1- شرح دعاى سحر كه در سال 1347 ه.ق نگاشته است.
2- اربعين حديث كه تاليف آن در سال 1358 ه..ق پايان پذيرفته است.
3- كشف اسرار كه در ظرف دو ماه آن را تاليف نموده و در سال 1323 ه..ش منتشر شده است.
4- شرحى بر حديث «راس الجالوت‏» توضيح مناظره‏ى حضرت رضا عليه السلام با پيروان مذاهب مختلف.
5- آداب الصلوة.
6- اسرار الصلوة.
7- مصباح الهدايه فى الولاية والخلافه.
8- حاشيه بر «فصوص‏» تعاليقى كه بر حواشى كتاب نوشته، و بعد از آن استخراج و چاپ شده است.
9- حاشيه‏اى بر «مصباح الانس‏» .
10- شرح حديث «جنود عقل‏» كه به اتمام نرسيده است.
11- رساله‏اى پيرامون قاعده «من ملك شيئاملك الاقراربه‏» .
12- رساله‏اى در قاعده‏ى لاضرر.
13- رساله‏اى در طلب و اراده، جبر و تفويض.
14- يك دوره اصول، خلاصه‏ى بحث‏هاى خود براى فضلا.
15- رساله‏اى در اجتهاد و تقليد كه جزو همان بحث‏هاى اصولى است.
16- رساله‏اى در قواعد چهارگانه قاعده‏ى اصالة الصحة، قاعده‏ى فراغ، قاعده‏ى يد، و قرعه كه همگى جزو بحث‏هاى دوره‏ى اصلى ايشان مى‏باشد.
17- تحرير الوسيله كه شرح آن گذشت.
18- رساله‏اى در «ولايت فقيه‏» كه در نجف اشرف نوشته است.
19- «مكاسب محرمه‏» در دو جلد چاپ شده است.
20- كتاب «بيع و خيارات‏» كه در نجف اشرف تنظيم نموده و به زيور طبع آراسته شده است.
21- «الفوائد» كه در آن افكار و انديشه‏هاى مخصوص استاد بزرگوارش مرحوم حائرى را ضبط كرده است.
22- تقرير درس مرحوم آية‏الله بروجردى از ابتدا، تا اول بحث «حجيه ظن‏» .
23- ديوان شعر، متاسفانه اين ديوان مانند برخى ديگر از آثار علمى او مفقود است اميد است در سايه‏ى تلاش علاقمندان به دست آيد.
24- «صحيفه‏ى نور» كه مجموعه‏ى سخنرانى‏ها و آثار فكرى و اجتماعى اين شخصيت‏بزرگ در آن گرد آمده است.

ب. نمونه‏اى از آثار ادبى امام:
براى ارايه‏ى نمونه‏اى از اشعار نغز و زيبا و قريحه‏ى لطيف حضرت امام، يكى از قصايد او را به علاقمندان شعر و ادب تقديم مى‏داريم و اين قصيده كه به ظاهر در وصف بهار است، در مدح حضرت ولى زمان سروده شده است و تاريخ نظم آن مربوط به هفتاد سال قبل مى‏باشد.

مژده فروردين، زنو بنمود گيتى را مسخر
حبيشش از مغرب زمين بگرفت تا مشرق سراسر

رايتش افراشت پرچم، زين مقرنس چرخ اخضر
گشت از فرمان وى در خدمتش گردون مقرر

          بر جهان و هر چه اندر اوست‏يكسر حكمران شد

قدرتش بگرفت از خط عرب تا ملك ايران
از فراز توده آنورس تا سر حد غازان

هند و قفقاز و حبش، بلغار و تركستان و سودان
هم طراز دشت و كوهستان، و هم پهناى عمان

          دولتش از فر و حشمت، تالى ساسانيان شد

كرد لشكر را ز ابر تيره، اردويى منظم
داد هر يك را ز صرصر، باديه پيمايى ادهم

بر سر آن لشكر از خورشيد نير داد پرچم
رعد را فرمان حاضر باش دادى، چون شه جم

         برق از بهر سلام عيد نو، آتش فشان شد

چون سران لشكرى حاضر شدند از دور و نزديك
هم اميران سپه، آماده شد از ترك و تاجيك

داد از امر قضا بر رعد غران حكم موزيك
زان سپس دادى بر آن غژمان سپه فرمان شليك

          توده‏ى غبر از شليك يلان بمباردمان شد

از شليك لشكرى بر خاك تيره خون بريزد
قلب‏ها سوراخ و اندر صفحه‏ى هامون بريزد

هم به خاك تيره از گردان، دو صد ميليون بريزد
زهره‏ى قيصر شكافد، قلب ناپلئون بريزد

          ليك زين بمباردمان عالم بهشت جاودان شد

روزگار از نو جوان گرديد، و عالم گشت‏برنا
چرخ پيروز و جهان بهروز و خوش اقبال دنيا

در طرب خورشيد و مه در رقص و در عشرت ثريا
بس كه اسباب طرب گرديده از هر سو مهيا

          پير فرتوت كهن، از فرط عشرت، نوجوان شد

سر به سر دوشيزگان بوستان، چون نو عروسان
داشته فرصت را غنيمت در غياب بوستان‏بان

كرده خلوت با جوان‏هاى سحابى در گلستان
رفته در يك پيرهن با يكدگر، چون جان و جانان

           من گزارش را نمى‏دانم دگر آن جا چه سان شد...

نى اساس شادى اندر توده‏ى غبرا مهياست
يا كه اندر بوستان‏هاى زمينى، عيش برپاست

خود در اين نوروز، اندر هشت جنت‏شور و غوغاست
قدسيان را نيز در لاهوت جشنى شادى افزاست

          چون كه اين نوروز با ميلاد «مهدى‏» توامان شد

مصدر هر هشت گردون مبدا هر هفت اختر
پخالق هر شش جهت، نور دل هر پنج مصدر

والى هر چار عنصر، حكمران هر سه دفتر
پادشاه هر دو عالم، حجت‏يكتاى داور

          آن كه جوش شهره‏ى نه آسمان بل لامكان شد

مصطفى سيرت، على فر، فاطمه عصمت، حسن خو
هم حسين قدرت، على زهد و محمد علم و مه‏ور

شاه جعفر فيض، و كاظم حلم، و هشتم قبله گيسو
هم تقى تقوا، نقى بخشايش، و هم عسكرى مو

          «مهدى قائم‏» كه در وى جمع اوصاف شهان شد

پادشاه عسكرى طلعت، نقى حشمت، تقى فر
بوالحسن فرمان و موسى قدرت و تقدير جعفر

علم باقر، زهد سجاد و حسينى تاج و افسر
مجتبى حلم و رضيه عفت و صولت چو حيدر

          مصطفى اوصاف و مجلاى خداوند جهان شد...

---

منبع: پايگاه اطلاع‏رسانی امام خمينى (ره)