این تعلیم و تعلم است كه فرهنگ جامعه را رشد می‌دهد و انسانها را به سوی كمال رهنمون می‌سازد.
این تعلیم و تعلم است كه آدمیان را از اخلاق ناپسند دور می‌كند و به سوی اخلاق پسندیده فرا می‌خواند.
این تعلیم و تعلم است كه عمل مردم را پاك و خالص می‌گرداند و از شرك و ریا دور می‌سازد.
آنچه در پی می‌آید چهل حدیث درباره «تعلیم و تعلم» است كه امیدوارم با فراگیری و به كارگیری آنها به «علم حقیقی» و «حقیقت علم» نزدیكتر شویم.

1. آموزش هدف بعثت

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«بالتعلیم ارسلت؛ (1)
من برای آموزش دادن فرستاده شده‌ام.»

2. گرامیداشت دانشمند، گرامیداشت خداست

امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام می‌فرمایند:
«من وقر عالما فقد وقر ربه؛ (2)
هر كس دانشمندی را گرامی بدارد، بی گمان پروردگارش را گرامی داشته است.»

3. ارزشمندترین مردم كیست؟

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرماید: «اكثر الناس قیمة اكثرهم علما؛ (3)
بیشترین مردم از نظر ارزش، بیشترین آنهاست از نظر دانش»

4. تا جوان هستی دانش بجوی

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«من تعلم فی شبابه كان بمنزلة الرسم فی الحجر؛ (4)
هر كس در جوانی دانش بیاموزد، [از نظر پایداری] چون نقش روی سنگ است.»

5. برای دانش اندوزی قدم رنجه فرما!

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«اطلبوا العلم ولو بالصین؛ (5)
دانش بجویید؛ اگر چه در [راهی دور] چون چین باشد.»

6. آداب تعلیم و تعلم این است

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«لینوا لمن تعلمون ولمن تتعلمون منه؛ (6)
با كسی كه به او دانش می‌آموزید (شاگرد) و كسی كه از او دانش می‌آموزید (معلم) نرمخو باشید.»

7. فروتن باش، فروتن باش!

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
«تواضعوا لمن تعلمونه العلم وتواضعوالمن طلبتم منه العلم؛ (7)
در برابر كسی كه به او دانش می‌آموزید (شاگرد) و كسی كه از او دانش می‌جویید (معلم) فروتن باشید.»

8. اینها را نگو!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«لا تقل ما لا تعلم بل لا تقل كل ما تعلم؛ (8)
آنچه را نمی‌دانی نگو، بلكه همه آنچه را هم می‌دانی نگو»

9. نشانه‌های دانشمند اینهاست، اینهاست!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«یا طالب العلم! ان للعالم ثلاث علامات: العلم والحلم والصمت؛ (9)
ای جوینده دانش! برای دانشمند سه نشانه است: دانش و بردباری و سكوت»

10. عالم كیست؟

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
«من لم یصدق فعله قوله فلیس بعالم؛ (10)
هر آن كس كه رفتارش گفتارش را تصدیق نكند، عالم نیست.»

11. چشم به اینان بدوز!

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«النظر الی وجه العالم عبادة؛ (11)
نگاه به سیمای دانشمند عبادت است.»

12. همنشین كه باشیم؟

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«مجالسة العلمآء عبادة؛ (12)
همنشینی با دانشوران عبادت است.»

13. دانشهای گوناگون اینها هستند

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«العلوم اربعة: الفقه للادیان والطب للابدان والنحو للسان والنجوم لمعرفة الازمان؛ (13)
دانشها چهارگونه اند: فقه برای [شناخت] دینها؛ پزشكی برای [بهبود] بدنها؛ نحو (دستور زبان) برای سخن گفتن و نجوم برای شناخت زمانها»

14. برای دانش اندوزی چاپلوسی نیز رواست

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«لیس من اخلاق المؤمن الملق الا فی طلب العلم؛ (14)
چاپلوسی جز در جستجوی دانش از خوی مؤمن نیست.»

15. كلید دانش این است

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
«ان هذا العلم علیه قفل ومفتاحه المسالة؛ (15)
بر این دانش قفلی است كه كلید آن، پرسش است.»

16. فیش برداری را فراموش نكن!

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«قیدوا العلم بالكتاب؛ (16)
دانش را با نگارش در بند كشید.»

17. كتابخانه داشتن چیز خوبی است

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
«احتفظوا بكتبكم فانكم سوف تحتاجون الیها؛ (17)
كتابهای خود را نگهداری كنید، زیرا شما در آینده به آنها نیازمند می‌شوید.»

18. از دانش گلچین كنید!

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«العلم اكثر من ان یحصی فخذ من كل شی ء احسنه؛ (18)
دانش بیشتر از آن است كه به شمارش در آید، پس از هر چیزی نیكوترین آن را برگیر.»

19. اگر توانی زبان عربی فراگیر!

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
«تعلموا العربیة فانها كلام الله الذی یكلم به خلقه؛ (19)
زبان عربی را فراگیرید، زیرا سخن خداست كه به آن با آفریدگان خود سخن می‌گوید.»

20. تدریس را طول نده!

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند: حضرت خضرعلیه السلام به حضرت موسی علیه السلام گفتند:
«یا طالب العلم! ان القآئل اقل ملالة من المستمع فلا تمل جلساءك اذا حدثتهم؛ (20)
ای جوینده دانش! آزردگی گوینده كمتر از شنونده است. پس آن هنگام كه با همنشینان خود سخن می‌گویی، آنان را آزرده نكن.»

21. به كودكان این مطلب را بیاموزید!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«علموا صبیانكم ما ینفعهم الله به لا یغلب علیهم المرجئة برایها؛ (21)
به كودكانتان چیزهایی بیاموزید كه خداوند با آن چیزها سودشان می‌رساند تا مرجئه (منحرفان عقیدتی) با دیدگاهشان بر آنان چیره نشوند.»

22. می‌دانید دانش خود را از كه می‌گیرید؟

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
«فانظروا علمكم هذا عمن تاخذونه؛ (22)
بنگرید این دانش خود را از كه می‌گیرید.»

23. مقام ایرانیان در دانش اندوزی

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«لو كان العلم منوطا بالثریا لتناوله رجال من فارس؛ (23)
اگر دانش منوط به [رفتن به] ستاره ثریا باشد، مردمانی از ایران به آن دست می‌یابند.»

24. دانش را با اندیشیدن همراه كن

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«الا لا خیر فی علم لیس فیه تفهم؛ (24)
آگاه باشید! در دانشی كه در آن اندیشیدن نباشد، خوبی نیست.»

25. به احترام معلم برپا!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«قم عن مجلسك لابیك ومعلمك ولو كنت امیرا؛ (25)
از جای خود برای پدر و آموزگارت برخیز، اگر چه فرمانروا باشی.»

26. دانشمند را خدمتگزار باش!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«اذا رایت عالما فكن له خادما؛ (26)
هرگاه دانشمندی را دیدی، خدمتگزار او باش.»

27. گفت و گوی علمی بهتر از شب زنده داری است

امام باقرعلیه السلام می‌فرمایند:
«تذكر العلم ساعة خیر من قیام لیلة؛ (27)
یك ساعت گفت و گوی علمی بهتر از یك شب زنده داری است.»

28. از شاگردی كردن خجالت نكش!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«لا یستحین احد اذا لم یعلم الشی ء ان یتعلمه؛ (28)
هیچ كس شرم نكند هنگامی كه چیزی را نمی‌داند، آن را بیاموزد.»

29. قله دانش كجا و تن آسودگی كجا!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«لا یدرك العلم براحة الجسم؛ (29)
دانش با تن آسودگی فراچنگ نمی‌آید.»

30. آری، افسردگی هرگز!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«العالم الذی لا یمل من تعلم العلم؛ (30)
دانشمند كسی است كه از فراگیری دانش به ستوه نمی‌آید.»

31. به شاگرد زور نگو اگر چه معلمی!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«ابغض العباد الی الله سبحانه العالم المتجبر؛ (31)
مبغوض‌ترین بندگان نزد خداوند پاك، دانشور زورگو است.»

32. گر نمی‌دانی نمی‌دانم بگو!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«قول «لا اعلم» نصف العلم؛ (32)
««نمی‌دانم» گفتن نیمی از دانش است.»

33. به دانش خود مناز!

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«حسبك من الجهل ان تعجب بعلمك؛ (33)
برای نادانی تو همین بس كه به دانش خود بنازی.»

34. امان از حسادت و تحقیر!

امام باقرعلیه السلام می‌فرمایند:
«لا یكون العبد عالما حتی لا یكون حاسدا لمن فوقه ولا محقرا لمن دونه؛ (34)
هیچ بنده‌ای به دانشوری نمی‌رسد، مگر آنكه به فراتر از خود رشك نورزد و فروتر از خویش را خرد نشمرد.»

35. من آنم كه...

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«من قال: انا عالم فهو جاهل؛ (35)
هر آن كس گفت: من دانایم، همو نادان است.»

36. از دیگران نیز تجربه علمی بیاموز!

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«اعلم الناس من جمع علم الناس الی علمه؛ (36)
داناترین مردم كسی است كه دانش مردم را به دانش خویش افزون كند.»

37. بهترین و بدترین دانش اینهاست

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:
«خیر العلم ما اصلحت به رشادك وشره ما افسدت به معادك؛ (37)
بهترین دانش آن است كه به وسیله آن، هدایت خویش را بسامان كنی و بدترین دانش آن است كه به وسیله آن، معاد خود را نابسامان كنی.»

38. یاری ستم پیشگان هرگز!

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:
«ملعون ملعون عالم یؤم سلطانا جآئرا معینا له علی جوره؛ (38)
نفرین و نفرین باد بر آن دانشمندی كه از شاه ستم پیشه‌ای پیروی می‌كند و بر ستمكاریش او را یاری می‌دهد.»

39. چرا نویسندگی را فراموش كرده ایم؟

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«المؤمن اذا مات وترك ورقة واحدة علیها علم تكون تلك الورقة یوم القیامة سترا فیما بینه وبین النار؛ (39)
مؤمن چون بمیرد و از خود برگه‌ای به جا بگذارد كه روی آن دانشی باشد، این برگه روز رستاخیز میان او و آتش دوزخ پوششی می‌شود.»

40. فرجام نیك تعلیم و تعلم شهادت است

پیامبر عزیز خداصلی الله علیه وآله می‌فرمایند:
«اذا جآء الموت طالب العلم وهو علی هذه الحال مات شهیدا؛ (40)
هنگامی كه مرگ جوینده دانش فراز آید و او بر همین حال جویندگی دانش باشد، شهید درگذشته است.».

پی نوشت:

1) بحارالانوار، ج 1، ص 206.
2) معجم الفاظ غررالحكم، ص 1207.
3) بحار الانوار، ج 1، ص 164.
4) همان، ج 1، ص 222.
5) همان، ج 1، ص 180.
6) همان، ج 2، ص 62.
7) كافی، ج 1، ص 36.
8) نهج البلاغه، كلمه قصار 374.
9) كافی، ج 1، ص 37.
10) همان، ج 1، ص 36.
11) بحارالانوار، ج 1، ص 195.
12) همان، ج 1، ص 204.
13) همان، ج 1، ص 218.
14) همان، ج 2، ص 45.
15) كافی، ج 1، ص 40.
16) بحارالانوار، ج 77، ص 141.
17) كافی، ج 1، ص 52.
18) بحارالانوار، ج 1، ص 219.
19) همان، ج 1، ص 212.
20) همان، ج 1، ص 226.
21) همان، ج 2، ص 17.
22) كافی، ج 1، ص 32.
23) بحارالانوار، ج 1، ص 195.
24) كافی، ج 1، ص 36.
25) مستدرك الوسائل، ج 15، ص 203.
26) معجم الفاظ غررالحكم، ص 286.
27) بحارالانوار، ج 1، ص 204.
28) نهج البلاغه، كلمه قصار 79.
29) معجم الفاظ غررالحكم، ص 150.
30) همان، ص 1063.
31) همان، ص 141.
32) همان، ص 1105.
33) بحارالانوار، ج 2، ص 48.
34) همان، ج 78، ص 173.
35) همان، ج 2، ص 110.
36) همان، ج 1، ص 164.
37) معجم الفاظ غررالحكم، ص 421.
38) بحارالانوار، ج 75، ص 381.
39) همان، ج 1، ص 198.
40) همان، ج 1، ص 186.