اشاره :
سخنان گهربار اميرمومنان (ع ) علاوه بر ساير ويژگيها و اصالتها , ترسيم گر رسم و شكل هندسي عاليترين نوع « روابط عمومي » است و نه تنها مي توان , بلكه بايد براي شناخت صحيح بايستگي ها در تشكيلات روابط عمومي ها به كلام اين اختر آسمان ولايت روي آورد. مولا علي (ع ) مصباحي است كه هدايت مي كند , راه مي نمايد , جهت مي دهد , رفتن مي آموزد , لذا بايد تعاليم والاي وي مطرح شود و انديشه هاي مرتفع و والايش نشر يابد.

مقاله حاضر با بهره گيري از كلام گهربار اميرمومنان و اسوه حاكمان حضرت علي (ع ) برخي از شيوه هاي عملي يك « روابط عمومي » ايده آل و همچنين معيارهاي كار روابط عمومي را برگزيده و ارائه مي نمايد.

در توضيح بايد گفت كه با نگاهي به تاريخچه روابط عمومي در مي يابيم كه در گذشته به دليل عدم پيچيدگي روابط اجتماعي , فرمانروايان بطور مستقيم با مردم ارتباط برقرار مي كردند. با ايجاد شهرهاي بزرگ و مراكز جمعيت و تغيير و تحول شرايط اقتصادي و اجتماعي و سياسي , اين روابط به سبب گستردگي آنها به آساني پيش مقدور نبود , در نتيجه نهادي لازم بود تا با پر كردن خلا موجود , اين رابطه را ايجاد كند و گسترش دهد و ارتباط قطع شده را برقرار سازد. لذا دفاتر روابط عمومي شكل گرفت و مديران آگاه به تدريج از طريق اين دفاتر ارتباط خود را با مردم حفظ نمودند و برنامه هاي ارتباطي خود را با مخاطبان و مردم ساماندهي كردند.

در دوران حكومت امير مومنان (ع ) نيز ارتباط با مردم بطور مستقيم توسط آن بزرگوار و كارگزاران حكومتي آن حضرت برقرار مي شد و لذا با الهام از سخنان گهربار امام علي (ع ) پي مي بريم كه وظايف « روابط عمومي » به مفهوم امروزي , بخش مهمي از وظايف كارگزاران بحساب آمده و به مناسبتهاي مختلف به عنوان دستورالعمل هاي حكومتي به آنان گوشزد شده است . لذا به اعتقاد نگارنده , بخشهايي از سخنان اميرمومنان خطاب به كارگزاران كه در اين مقاله گردآوري شده , مي تواند منشوري باشد براي مسئولان روابط عمومي كه سرمشق و الگو قرار گيرد.

« روابط عمومي » در هر موسسه و سازمان , عاملي سرنوشت ساز است كه بايد از اهميت و ارزش بالايي برخوردار بوده و موسسه و سازمان متبوعه را در نيل به اهداف ياري رساند. موفقيت « روابط عمومي » در گرو اين است كه با شناخت جايگاه و رسالت و مسئوليت خويش و شناخت معيارهاي صحيح , ارتباط با افكار عمومي , افراد و كارگزاران ديگر را به طور مفيد و موثري گسترش دهد چرا كه اصل لازم براي نايل شدن به اهداف , حسن رابطه , درك متقابل و توسعه تفاهم بايكديگر و عموم مردم است .

مطالبي كه در اين مختصر آمده است در چند مقوله ارائه مي شود كه عبارت است از :
جايگاه و مسئوليت روابط عمومي , رسالت و مسئوليت كارگزاران روابط عمومي , معيارهاي كار روابط عمومي شامل خدا محوري , مردم داري , عدالت گستري , شيوه ارتباط با مردم و مسئولين , جلب محبت اساس اراده امور و عوامل جلب محبت .

جايگاه و مسئوليت روابط عمومي
روابط عمومي جايگاهي است كه كارگزاران آن بايد نسبت به جامعه و منافع همگان , احساس مسئوليت كرده و حرفه خود را به چشم وسيله اي براي امرار معاش ننگرند. امام علي (ع ) در نامه خود به « اشعث بن قيس » استاندار آذربايجان مي نويسد : « استاندارا , فرماندارا! استانداري و مسئوليت اجراي تو وسيله امرار معاش و ارتزاق تو نيست . اين امانتي است بر دوش تو كه مقامي بالاتر از تو برعهده ات سپرده و مسئولت كرده است . » (1 )

حكومت و رياست نبايد طعمه قرار گيرد و وسيله ارتزاق . يعني اينكه اي مسئول روابط عمومي نبايد رياست و پست و مقام را وسيله و جاهت اسم و رسم و شهرت براي خود نمايي و نبايد جايگاهت را پايگاه قدرت خود بداني . نبايد منصب را پشتوانه اي براي سلطه گري و وسيله اي براي تثبيت و تحميل خويش بر مردم بداني و بداري . نبايد از امكانات حكومتي به نفع خويش بهره گيري كرده و حكومت را جايگاه طرح خودت و احياي منيت داشته باشي .

معيارهاي كار روابط عمومي
جهت و سمت و سوي رفتار افراد را سيستم معيارها و ملاكهاي آنان تعيين مي كند كه اين ملاكها براساس اعتقادات مذهبي و اجتماعي به وجود ميآيد. روابط عمومي ها با بكار بستن آنچه كه از سوي امام علي (ع ) به عنوان معيار كار مطرح گرديده قادر خواهند بود جهت و سمت و سوي رفتار خود را براساس حق و حقيقت , عادلانه و منصفانه تعيين كنند. خدا محوري , مردم داري و عدالت گستري , سه معيار مهمي است كه علي (ع ) به كارگزارانش رعايت آنها را گوشزد مي كند.

امام علي (ع ) در منشور حكومتيش به مالك اشتر مي فرمايد : « مالك , اي زمامدار مصر , بايد كه نكوترين روشها و والاترين شيوه ها براي زمامدار , روش و شيوه اي باشد كه بر پايه « حق » و « عدل » و « رضايت توده ها » باشد. حق را خط وسط بداند و قرار دهد , عدل را بگسترد و مردم را راضي و خشنود نگه داشته , جذب و جلب نمايد , چرا كه نارضايتي و خشم توده مردم , رضايت و خشنودي مقربان و نور چشميها را خنثي ساخته و بي اثر مي كند , ولي خشم نزديكان و مقربان در صورت رضايت توده , ضرر و زياني به بار نمي آورد... مالك ! بايد كه هوادار توده باشي و مردم گرا و پاس جمعيت مردم را بداري . » (2 )

رسالت و مسئوليت كارگزاران روابط عمومي
امام علي (ع ) در نامه اش خطاب به اشعث بن قيس استاندار آذربايجان امر به انجام كارهايي مي كند كه مشروع بوده و براي مردم مقبول باشد. وي ميفرمايد : « در كارها بدون اطمينان و استناد در مشروعيت و مقبوليت آن براي مردم اقدام مكن . » (3 ) آنچه در اينجا به نظر مي رسد يادآوري آن لازم باشد , اين است كه كارگزاران حكومتي از جمله روابط عمومي ها بايد بدانند كه در پيشگاه سه قدرت مسئولند :
1 ـ در پيشگاه خدا , چون مسئوليت در دست آنان امانتي است خدايي , بدان جهت كه آرمانهاي خدايي را تحقق بخشند.
2 ـ در پيشگاه امام (رهبري ) , چون دولتمردان و كارگزاران , نمايندگان و نايبان او هستند.
3 ـ در پيشگاه امت , چون كارگزاران منتخبان مردم و برخاسته از متن مردمند.
حكومت از مردم و براي مردم است و حاكم بايد خدمتگزار مردم باشد.

شيوه ارتباط با مردم و مسئولان
افكار عمومي , عامل نيرومندي در صحنه سياست و اجتماع است كه مي تواند موسسات يا سازمانها را در دستيابي به اهدافشان ياري رساند. روابط عمومي ها بايد به اين عامل نيرومند توجه داشته باشند , نه به چشم يك وسيله , بلكه به خاطر احساس مسئوليت نسبت به جامعه و منافع همگان و ايجاد جو سالم براي گسترش عدالت و بستن راه ستمگري . امام علي (ع ) در نامه اي كه به « محمدبن ابي بكر » استاندار مصر مي نويسد به شيوه ارتباط با مردم و مسئولين اشاره مي كند كه مي تواند راهنماي عمل مسئولان روابط عمومي قرار گيرد.

حضرت خطاب به وي مي فرمايد : « بالت را براي مردم بگستر و (چون آنان خاكي باش ) با آنان فروتني كن , نرمخو باش و در برابر آنان رام , گشاده رو باش و مردم پذير. با همه يكسان رفتار كن حتي در چگونه نگاه كردن مساوات را رعايت كن تا بزرگان و آنان كه داراي قدرت و قوي هستند , نحراف تو را از عدل نسبت به مردم , چراغ سبزي براي ستمگري نپنداشته و در تو طمع نورزند و نيز تا ضعفا از عدل تو مايوس نگردند . (4 )

در اينجا لازم است به دو بينش در مورد نحوه رابطه با حاكم و مسئول اشاره اي شود. يك بينش , حاكم يا مسئول را در هاله اي از قدس پيچيده و دور از درد و رنج و نياز انسانها قرار ميدهد , چنين بينشي از حاكم يا مسئول , يك ديكتاتور مي سازد. او براي مشروع و مقبول جلوه دادن روش و شيوه رفتاريش با استفاده از امكانات تبليغي و روابط عمومي , قدرت مطلقه و قداست خود را توجيه كرده و مردم را باور مي دهد كه منزلت وي , شان و مقام و موقعيت وي بسي بالاتر و والاتر از اين است كه با مردم همگون و همرنگ و هماهنگ شود. مبلغان , اجير شده هاي مستخدم در « روابط عمومي » او ناهمگوني , ناهمرنگي و ناهماهنگي مدير يا مسئول را توجيه كرده و مردم را تسليم چنين شرايطي مي كنند.

بينش ديگر , حاكم را در هاله اي از قدس نمي پيچيد و دور از درد و رنج و نيازهاي انسانها قرار نميدهد و مسئوليت را در دست او امانتي مي داند كه بايد تا با بهره گيري از آن قدرت , در خدمت مردم درآيد و خلق خدا را در حركت به سوي خدا ياري رساند و مدد دهد. چنين بينشي , حاكم را فردي « خادم » و « مسئول » در برابر جامعه دانسته و در رفتار هم شيوه اي مبتني بر اين بينش خواهد گزيد. بنابراين اولين مشخصه و خصلت او , تواضع , همرنگي و همگون بودن او با مردم خواهد بود. لذاست كه مي بينيم امام علي (ع ) در عهدنامه اش به مالك اشتر سفارش مي كند كه : « اي حاكم مسلمان ! نبايد از مردم محجوب و پنهان باشي . تو بايد بيش از همه با مردم تماس و آميزش داشته باشي تا جزئيات زندگي ملت در نظرت آشكار و واضح باشد. مگر حكمران , بشر نيست مگر او را نمي توانند فريب دهند مگر ممكن نيست در پيشگاه تو حق , باطل و باطل , حق جلوه كند در آن موقع كه شخصا در معركه جامعه قدم گذاري , چنان بر احوال قوم واقف شوي كه از فريب و نيرنگ خيانتكاران محفوظ و بركنار بماني . » (5 )

امام علي (ع ) در مقاطع مختلف به ترسيم ارتباط صحيح پرداخته و رفتار و برخورد مناسب را مقدمه اي براي ايجاد ارتباط موثر و مفيد مي داند. موضوعي كه بايد آويزه گوش هر كارگزار روابط عمومي قرار گيرد. امير مومنان با تاكيد بر لزوم هدايت مردم با اخلاق عملي مي فرمايد : « كسي كه مي خواهد خود را پيشواي مردم معرفي كند , بايد قبل از اينكه به تعليم ديگران مي پردازد خود را تعليم دهد. چنين فردي قبل از اينكه با زبان , مردم را تعليم دهد بايد با اخلاق و روش خود آنها را هدايت كند . » (6 ) و سپس كيفيت اين رفتار و روش را توضيح ميدهد كه : « با مردم آنچنان رفتار كنيد كه اگر با آن روش جان داديد , براي شما گريه كنند و اگر زنده مانديد , با آغوش باز و شوق فراوان به سوي شما بشتابند . » (7 ) « آنگاه كه به شما احترام گذاشتند , به بهتر از آن پاسخ بده ! هر گاه دستي براي نيكي به سوي تو دراز شد , به پيش از آن پاداش بده ! در عين حال در اينگونه موارد اجر فراوان براي كسي است كه در احترام و نيكي پيشدستي كرده است . » (8 )

گرامي داشتن سنتهاي حسنه و آداب و رسوم زيباي مردم , يكي از اصول اخلاقي روابط عمومي است و مسئولان روابط عمومي بايد به خاطر حفظ حرمت افكار و عقايد عمومي مردم , به اين اصل توجه داشته باشند. در اين صورت است كه مي تواند دريچه هايي بي سوي قلبهاي ديگران بگشايد و نفوذ معنوي خويش را در عمق جانها بگستراند. امام علي (ع ) در اين مورد خطاب به مالك اشتر مي فرمايد : « باكارهاي خوبي كه مردم به آن عادت كرده و به آن انس گرفته اند و در مسير آسايش آنهاست , مخالفت نكن . كارهايي را كه با آداب و رسوم شايسته آنان نمي سازد , نكن كه پاداش بنيانگذاران رسوم , محفوظ است و گناه مخالفت تو با آن رسوم , موجود . » (9 )

امير مومنان علي (ع ) با تيز بيني خاصي بدنبال سفارش به تواضع و فروتني , عدالت را حتي در نگاه كردن به مردم لازم ميداند و مي فرمايد : « نسبت به مردم متواضع باش , به آنها احترام كن ! با روي خوش با آنان برخورد كن , در نگاه كردن چه كم و چه با دقت ميان آنان فرقي نگذار تا نيرومندان توقع اضافي پيدا نكنند و نيازمندان نسبت به عدالتي كه اجرا مي كني مايوس نگردند . » (10 )

اصل رعايت منزلت ها
درنظر داشتن احترام و موقعيت مخاطبان , چه مخالف و چه موافق و احترام گذاشتن به شخصيت آنان از اصول كار يك روابط عمومي نمونه است كه در كلام امير مومنان علي (ع ) به آن سفارش شده است . حضرت مي فرمايد : « ملت دو صنف و دسته اند , يا مسلمانند و برادران ديني تو و يا غير مسلمان , ولي انسان و همنوع تو . » (11 )

افراد بشري داراي شخصيتهاي چند بعدي هستند. يك فرد انساني علاوه بر شخصيت انساني , شخصيت مذهبي و سياسي و علمي و صنفي و ... همه را دارد. يك روابط عمومي خوب بايد در ارزيابي افراد و قضاوت در مورد انسانها , ابعاد شخصيت آنان را از هم جدا كرده و تفكيك نمايد.
جلب محبت اساس اداره امور از آنجاكه اساس فعاليت روابط عمومي , مردم داري است , لذا جلب محبت مخاطبان در محور اصلي كارهاي اين نهاد قرار مي گيرد.

دوست داشتن قلبي مردم و عشق و علاقه به بندگان خدا , خمير مايه و اساس يك فعاليت و انجام مسئوليت خدا پسندانه به ويژه در روابط عمومي است و شايد بدين جهت است كه امام علي (ع ) در سفارش به استاندار مصر , مالك اشتر , اساس حكومت و اداره مردم را در محبت و دوستي ها معرفي مي كند : اي مالك , قلب خود را نسبت به مردم مالامال از رحمت و محبت و لطف و دوستي نما , تا در اداره امور زندگي فرد و جامعه موفق باشي . » (12 )

حضرت , دلهاي انسانها را وحشي و رمنده مي خواند و ميفرمايد : « هر كس با محبت اين دلها را بدست آورد به او رو خواهند آورد . » (13 ) پيشواي پرهيزكاران با تاكيد بر نقش معجزه آساي محبت در برخورد با مردم , خطاب به مالك اشتر مي فرمايد : اي مالك , مهر و محبت و نيكويي را نسبت به رعيت و مردم , در خانه دل خويش زنده بدار و درباره آن همانند درنده اي خطرناك كه خوردن آنها را غنيمت شمارد مباش , زيرا ملت , دو صنف و دسته اند : يا برادر ديني تو هستند و يا چون انسانند . » (14 )

امير مومنان به نرمخويي و گفتار نيكو تاكيد و مي فرمايد : « احسان به ديگران , مايه جلب محبت و دوستي است . » (15 ) علي (ع ) ضمن توصيه به رعايت انصاف مي فرمايد : انصاف موجب رفع اختلاف و باعث الفت و دوستي است . » (16 )

در خاتمه اميد است مسئولان و دست اندركاران روابط عمومي ها با شناخت جايگاه و مسئوليت حساس خود , با بهره گيري از كلام گهر بار علي (ع ) , اين انسان تكامل يافته , انديشه هاي غني شيعي را بر تشكيلات روابط عموميها حاكم سازند و موجبات رشد و تعالي نظام اسلامي , امت مسلمان و نهاد روابط عمومي را فراهم آورند.

پانويس ها :
1 ـ نامه پنجم , نهج البلاغه .
2 ـ نامه 53 , به مالك اشتر , نهج البلاغه .
3 ـ نامه امام علي (ع ) به اشعث بن قيس استاندار آذربايجان , نهج البلاغه .
4 ـ نامه امام علي (ع ) به محمد بن ابي بكر استاندار مصر , نامه 27 , نهج البلاغه .
5 ـ نامه 53 , به مالك اشتر , نهج البلاغه .
6 ـ كلام 71 , نهج البلاغه .
7 ـ كلام 10 , نهج البلاغه .
8 ـ كلام 60 , نهج البلاغه .
9 ـ نامه 53 , به مالك اشتر , نهج البلاغه .
10 ـ نامه 27 , نهج البلاغه .
11 ـ خطبه 131 , نهج البلاغه .
12 ـ نامه 53 , به مالك اشتر , نهج البلاغه .
13 ـ حكمت 47 , نهج البلاغه .
14 ـ نامه 53 , به مالك اشتر , نهج البلاغه .
15 ـ غررالحكم .
16 ـ تفسير نورالثقلين , ج 4 , صفحه .585
امام علي (ع ) در مقاطع مختلف به ترسيم ارتباطات صحيح پرداخته و برخورد مناسب را مقدمه اي براي ايجاد ارتباط موثر مي داند , موضوعي كه بايد آويزه گوش هر كارگزار روابط عمومي باشد
اميرالمومنين (ع ) درباره لزوم هدات مردم با اخلاق عملي مي فرمايد : كسي كه مي خواهد خود را پيشواي مردم معرفي كند قبل از اينكه به تعليم ديگران بپردازد , خود را تعليم دهد. چنين فردي قبل از اينكه با زبان , مردم را تعليم دهد بايد با اخلاق و روش خود آنها را هدايت كند