رواق‏ها
گنبد خانه حرم حضرت عباس(ع) را  چهار رواق دربرگرفته كه سقف و ديوارهاي هر يك از داخل با كاشي و آينه كاري تزيين شده است. اين رواق عبارتند از:

رواق شمالي:
اين رواق از رواق شرقي و غربي جدا شده و قبلا ميان دو قسمت آن ديواري وجود داشته كه بعدها برداشته شده است .

در ضلع شمالي اين رواق ، حجره‌اي است كه دري نقره‌اي دارد و به راهرواي زير زميني گشوده مي‌شود كه به قبر حضرت ابوالفضل(ع) مي رسد. گفته‌اند : اين جا بر نهر علقمي مشرف بوده است . در جوار اين حجره ، حجره ديگري است كه مقبره آل‌نواب را تشكيل مي دهد . پس از آن به ترتيب كتابخانه حرم حضرت قمر بني هاشم ابوالفضل العباس(ع) ، مقبره مرحوم سيد ميرزا وكيل و مقبره مرحوم حاج محمد رشيد جلبي صافي ، شهردار سابق ، واقع است . دو مقبره ديگر هم وجود دارد كه درهاي آنها از صحن گشوده ميشود . اين دو مقبره عبارتند از مقبره علامه سيد كاظم بهبهاني كه در گوشه شمال شرق حرم واقع شده و مقبره مرحوم حاج حسين حلاوي كه در گوشه شمال غرب واقع است.

پيشتر در ضلع غربي حرم چاه آبي وجود داشته و مخزني كه در يكي از غرفه‌ها بوده و در جريان شست وشوي حرم از آن استفاده مي‌شده ، با آب اين چاه پر مي‌شده است. اين غرفه همان است كه بعد‌ها به مقبره سيد ميرزا وكيل تبديل شد. با توجه به اين كه پيشتر ميان رواق شمالي و حرم ديواري وجود داشته و اين ديوار را برداشته‌اند، درهايي كه آن جا بوده يكي به مقبره سيد عباس سيد حسين ضياءالدين عموي توليت حرم حضرت ابوالفضل(ع) بالا سر واقع است و ديگري به مقبره هنود برده است.

هنگامي كه حاج‌رئيس ، وزير شيخ خزعل خوزستاني فرمانرواي خرمشهر پمپ آبي بر روي نهر حسينيه نصب كرد، از آنجا به حرم امام حسين (ع) و حرم حضرت عباس(ع) لوله‌‌كشي كرد و پس از آن چاه واقع در حرم را پر كرد و حوض را نيز از ميان برد.

رواق غربي:
در دو سوي اين رواق دو در قرار دارد: دري كه در سمت جلو است و به صحن گشوده مي‌شود ((سباب‌الرواق‌)) نام دارد و كفشداري واقع در كار اين در از آن ورثه شيخ محمود كشوان است. در دوم، در 26 فوريه 1942 ميلادي به سمت ضلع شمال غرب گشوده شده و نام آن ((باب‌المراد)) است و به توليت حرم تعلق دارد. مقبره هنود و مقبره عمومي توليت در فاصله ميان همين دو در قرار دارد.

رواق شرقي:
اين رواق پنج مقبره را در بر گرفته است: نخست مقبره حريري ،كه مرحوم سيد محسن سيد محمد علي آل طعمه در آن به خاك سپرده شده است. دوم مقبره مرحم سيد حسون‌النائب از آل ضياءالدين كه فرزند او سيد علوان‌النائب نيز در آن مدفون است. سوم مقبره متوليان حرم ابوالفضل العباس (ع) كه سيد مرتضي و فرزندش سيد محمد حسن آل ضياءالدين در آن به خاك سپرده شده اند. چهارم مقبره‌اي كه سيد علي سيد جواد آل طعمه توليت حرم و نيز فرزندش دكتر عبدالجواد كليدار در آن دفن شده‌اند، و پنجم مقبره‌اي كه مدفن سيد نوري سيدمهدي سيدصالح آل طعمه و قبر برخي از عموزادگان  اوست .

رواق جنوبي:
اين رواق همان است كه با سه دهنه در، به ايوان طلا متصل ميشود. در اول همان است كه در سمت شرق ايوان قرار دارد و به كشيكخانه باز مي شود. در دوم در ايوان طلاست كه سيد عباس خطيب فرزند سيد‌محمد مهدي آل توليت پيشين حرم حضرت ابوالفضل (ع) در آستانه آن به خاك سپرده شده است. سومين در نيز در سمت چپ ايوان واقع است و به كشيكخانه گشوده مي‌شود. در سال 1367 حاج حسين حجار باشي به سنگفرش كردن كف حرم بع باقي‌مانده سنگ‌هاي تراشيده شده براي قصر گلستان در تهران اقدام كرد. هزينه اين كار در آن زمان بيش از 15 هزار تومان برابر با 1100 دينار عراقي بر‌اورد شده است.

گنجينه حرم حضرت ابوالفضل العباس (ع)
در حرم حضرت عباس (ع) گنجينه‌اي است كه اشياي ارزشمند غير قابل قيمت‌گذاري در خود جاي داده است. از آن جمله مي‌توان به قالي هاي نفيس ، قالي‌هاي بافته شده به نخ‌هاي زر يا نگين‌هاي قيمتي ، چلچراغ‌هاي طلايي ، شمشير‌هاي مرصع ، ساعت‌هاي ديواري طلايي ، ساعت‌هاي ساخته شده از چوب آبنوس و همانند آن اشاره كرد.

در اين گنجينه ، همچنين مجموعه‌اي از مجسمه‌هاي طلايي كشتي‌هاي مسافربر كه يك ناوگان را تشكيل مي‌دهد، صندوقي آهني دربردارنده چند مهر امضاي تصويري حقيقي از سرمبارك امام حسين(ع) كه از ايتاليا آورده شده است، مصحفي خطي منسوب به اميرمؤمنان(ع) و تعدادي نسخه خطي وجود دارد كه شماره آنها 109 نسخه ميرسد و بيشتر آنها نيز قرآن خطي به خط كوفي است.

در شناسنامه اي كه از نسخه هاي خطي اين گنجينه به دست آورده ام نوشته بود: اين مجموعه دربردارنده 109 نسخه و همه نيز قرآن خطي است. به هر روي، آنچه درباره قدمت و ارزش هنري و تاريخي اشيا و نفايس موجود در گنجينه حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) هم مي توان گفت.

مخطوطات موجود در اين گنجينه داراي فهرست چاپ نشده اي است كه نگارنده تنها نسخه اي ماشين نويسي شده از آن رويت كرده است. استاد ناصر نقشبندي در نوشته اي بدين مطلب اشاره كرده كه در حرم حضرت ابوالفضل(ع) سه نسخه قديم قرآن خطي كه به خط كوفي نوشته شده است نگهداري مي شود.

محل گنجينه زماني در حجره اي واقع در زاويه رواق جنوبي قرار داشت كه پيش از آن مقره مرحوم شيخ حسين بن احمد بن شيخ علي توليت حرم حضرت عباس(ع) بوده است.

اين گنجينه در حال حاضر به محل مقبره آل خيرالدين كه درش از صحن گشوده ميشود انتقال يافته است. در سال 1265 هجري قمري هياتي ويژه با حضور سعيدالسيد آل سلطان توليت فعلي و سيدحسين سيدحسن وهاب توليت پيشين حرم از مجموعه اشيا و نفايس گنجينه حرم حضرت عباس(ع) فهرستي تهيه و آن را مهر و موم كرد. اين فهرست كه ارزش مجموعه اشياي مذكور در آن هزار ليره طلايي تركي تخمين زده شده به شرح زير است.

ـ يك نسخه قرآن با قطع بزرگ به خط كوفي و تذهيب شده.

ـ 16 نسخه قرآن هاي ديگر در قطع بزرگ.

ـ دو مصحف به خط كوفي در قطع كوچك.

ـ دو چلچراغ طلايي، يكي بزرگتر به وزن 417 مثقال و ديگري متوسط با وزن 40 مثقال.

ـ دو چلچراغ كوچك ساخته شده از آميخته طلا و نقره هر يك به وزن 15 مثقال.

ـ دو چلچراغ بزرگ نقره، هر يك به وزن 1800 مثقال.

ـ 97 چلچراغ نقره متوسط در اندازه هاي مختلف با وزن 200 تا 300 مثقال.

ـ 2 چلچراغ مسي در اندازه متوسط.

ـ 3 چلچراغ بزرگ بلورين.

ـ يك شمعدان طلاي كوچك به وزن 9 مثقال.

ـ سه شمعدان كوچك نقره.

ـ 47 شمعدان مس و برنز در اندازه هاي متفاوت.

ـ سه دسديش (شكل دست) از جنس طلا، كه يكي 29 مثقال و دو عدد ديگر هر كدام 6 مثقال وزن دارند.

ـ سه دسديس نقره كه يكي 134 مثقال و دو تاي ديگر هر كدام 110 مثقال وزن دارند.

درهاي حرم مطهر حضرت ابوالفضل العباس(ع)
حرم حضرت عباس(ع) (رواق ها و گنبدخانه ها) داراي شش باب در است كه پنج تاي آنها به رواق ها گشوده مي شود و يكي دو قسمت بالا سر قرار دارد.

دو باب از اين درها در غرب قرار دارند.

يكي از اين دو در جوار كفشداري متعلق به توليد حرم واقع شده، جنس آن از نقره و داراي دو لنگه است. بر بالاي آن كتيبه اي است و در آن كتيبه نوشته است: كتبه محمدعلي القزويني الحائري سنت 1288 هجري قمري. بر لنگه هاي در نيز اين نوشته‌ها به چشم ميخورد:

بر لنگه در راست، اين ابيات از شاعر كربلايي سيدحسين علوي نقش بسته است:

قد تولي بالطف سقي العطاشي  ولا عدائه المنون سقاه

قام للحق ناصرا و المانايا بشبا عضبه تشب لظاها

هي باب لمرقد ضم بدر  لبني هاشم و لين و غاها

و علي العلقي شيد صرحق صرت عنه رفعت جوزاها

جدد المرتضي له الباب فخر ولافعاله الاله تباهي

فيك باب النجاه جدد ارخ  حق بالله لم يخب من اتاها

او در سرزمين طف آبرساني به تشنگان را بر عهده گرفت و البته به كام دشمنان شربت مرگ ريخت، او برخاست و حق را ياري داد و با لبه شمشير خويش طوفان مرگ بر اردوي دشمن وزاند.

اين در مرقدي است كه ماه بني هاشم و شير بيشه پيكار اين خاندان را در خود جاي داده است.

و بر كنار نهر علقمي كاخي ساخته شد بلند كه آسمان نيلگون به بلندي آن نرسد.

مرقفي براي آن دري ديگر ساخت و اين مايه افتخار اوست كه خداوند كارهايش را مايه فخر قرار دهد.

اي ابوالفضل بر آستانه تو باب نجات حياتي ديگر يافته است، تاريخ آن بگوي: اين به خداوند سوگند دري است كه هر كس قصد آن كند نوميد و ناكام نشود.

گفتني است مصراع آخر اين شعر يعني عبارت (حق بالله لم يخب من اتاها) ماده تاريخ است اين در است كه در حساب ابجد با عدد 1356 برابر است و سال ساخت را نشان ميدهد.

بر لنگه چپ نيز ابيات ديگري از همان شاعر است:

هي باب النجاة للحق طر  حيث جاء الكتاب في ذكراها

قائلا باب حطة من اتاه و حمي من جهنم و لظاها

وباعتابها الملائك تهوي  فاز بالامن فليفر من اتاها

و علي الشهب قد تسامت مقامابجلال و رفعة لا تضاهاي

يا ثري العلقمي قد صرت حصنابخضوع تشم طيب ثراها

لابي الفضل جددت باب  قدس  ملا الخافقين، فخر علاها

اين باب نجاتي است كه حق آن را به تمامي گشوده است آن جا كه كتاب در كتاب خدا از آن نام برده است جايي كه ميگويد (باب حطه) كه هر كس بر اين در بيايد گناه او آمرزيده شود و سپرد براي او در برابر دوزخ و زبانه هاي آن باشد.

بر آستانه اين در فرشتدگان بايستند. اين در، باب امن است. هر كه آهنگ آن كند رستگاري يابد.

بر كوههاي بلند نيز به جلال و رفعتي برتري و بلندي دارد كه آن را همانند نيست.

اي خاك علقمي تو با سر تسليم نهادن به زير گام هاي عباس دژي استوار شده‌اي و هم جا بوي خوش تو به مشام رسد،‌ براي مرقد ابوالفضل دري نو ساخته شد، براي مرقدي پاك كه آوازه شكوه آن خاور و باختر را پر كرده است.

اين در، ساخت محمد حسن نقاش فرزند مرحوم شيخ موسي است.

در دوم نيز از نقره و داراي دو لنگه است و اين ابيات از كربلايي سيدحسين علوي شاعر بر آن نقش بسته است:

فتبدي بالصبح مذ جدوده بعنان السماء منه الضياء

(حسن) الندب بالسدانة فيه نال فضلا عنت له الفضلاء

نصرالدين عن بصيرة امر  صابرا للذي اراد القضاء

فعلي قبره الملائك طافت و اليه قد زارت الانبياء

وغدا باب قدسه للبراي كهف امن به المني والرجاء

بطل نال في الطفوف مقام عبطته بنيله الشهداء

قد حباء اللوا حسين افتخار والي مثله يحث اللواء

نار موسي ام باب قدس تجلي لابي الفضل نوره ام ذكاه؟

ام غدا العلقمي طور التجلي و به الارض اشرقت و السماء؟

مذ حوي مرقدا لشبل علي من له الفضل ينتمي و العرء

آن هنگام كه اين را نوسازي كردند در صبحگاهان از آن نوري به آسمان برخاست.

حسن آن كه داوطلبانه توليت قبر او را عهده‌دار شد افتخاري از آن خود كرد كه همه مفتخران در برابر آن سر فرود آوردند، او (عباس) ازسر آگاهي دين را ياري داد و در برابر خواست آنكه قضا و تقدير از آن اوست صبر كرد، پس برگرد قبر او،‌فرشتگان به طواف آمدند و قبر او را، پيامبران زيارت كردند، و آستانه بارگاه قدس او براي همه مردمان پناهگاه امني شد كه امان و آرزوي خود آنجا بيابند، او قهرماني است كه در كربلا به چنان جايگاهي دست يافت كه همه شهيدان ديگر بر آن حسرت بردند، حسن افتخار پرچمداري را به او داد و البته همانند او را اين پرچم سزاست، اينجا آتش مومي است يا باب قدسي است كه نور و روشني ابوالفضل(ع) در آن تجلي كرده است؟ يا آن كه نهر علمقي طور تجلي شده و آسمان از اين تجلي نوراني گشته است؟ از آن زمان كه مرقد، پسر علي را در برگرفت همان كه فضل و وفا را به او نسبت دهند.

در مورد ماده تاريخ نوسازي اين نيز دو بيت گفته شد است:

قد جددوا باب باب حمي للمبين بنوره اشرق للسائلين

مذ تمّ ارّخ مجملا قولن باب الهدي والرشد العالمين

دري از درهاي اين حرم روشنگر و اين پناهگاه مردمان كه به نور خود بر گدايان اين در روشني بخشيده است نوسازي كردند، از آن هگام كه اين بنا به پايان رسيد، ماده تاريخي برايش بگذارد. چكيده سخن ما آن كه اين در براي همه جهانيان باب راهيابي و هدايت است.

شايان ذكر است كه عبارت (مجملا قولنا باب الهدي و الرشد في العالمين) در حساب ابجد با عدد 1219 برابري مي كند و اين سال را مي نماياند.

شايان ذكر است كه اين در مشرف بر كفشداريي است كه به واژه شيخ محمد كشوان تعلق دارد.

سومين در همان است كه در قسمت بالا سر قرار دارد و به جايي گشوده نميشود. چهارمين در سمت پايين پا، يعني در مشرق واقع است و به رواق گشوده مي شود. پنجمين در كه آن نيز به رواق گشوده ميشود داراي دو لنگه است؛ بر يك لنگه، اين ابيات نقش بسته است:

مررت بقبر للشهيد بكربل ففار عليه من دموعي غزيره

فمازلت ارثيه وابكي لرزئه ويسعد عيني دمعها و زفيرها

و لا برح الوفاد زوار قبره يفوح عليه مسكها و عبيرها

سلام عليك با اباالفضل كلم تمر شمالات النسيم و موره

مولانا طاهر سيف الدين

بر قبر شهيدي در كربلا گذر كردم و اشك از ديدگانم فرو ريخت. همچنان او را را رثا مي گويم و بر مصيبت و اندوه او مي گريم و ديده ام نيز مرا به اشك و سينه‌ام مرا به ناله همراهي ميكند، همچنان قاصدان كوي او به زيارت قبرش مي‌آيند و بوي مشك و عبير دراين مرقد مي‌پراكند.

اي ابوالفضل، سلام بر تو تا آن زمان كه نسيم پگاه و شامگاه بوزد.

وقف: سرمان سيف‌الدين طاهر، سال 1351 هجري قمري

بر لنگه ديگر نيز اين ابيات به چشم مي خورد:

عباس يا باب الحوائج للوري  الفضل جاري منك للاطياب

تهديك افئدة الكرام بشوقهم بمقامك العالي لكسب ثواب

يقضي حوائج من يلوذ ببابه رب العلي و مسبب الاسباب

و يفوز زائره بنيل مرامه  و له النعيم غدا يغير حساب

قصر البيان عن المديح لبابه طوبي لحجاب و حسن مآب

عباس اي باب الوائج مردمان واي كه فضل و نيكي‌ات ب همه پاكان جاري است، دلهاي بزرگان شوق تو دارد و مقام بلند تو را براي رسيدن به پاداش الهي به پيشوايي ميگيرد، هر كس بر دو در او پناه آورد، خداوند آسمان سبب‌ساز هستي حاجت او را برآورده مي‌آورد.

هر كس او را زيارت كند به خواسته خويش ميرسد و كامياب ميگردد و در فرداي قيامت نيز او را نعمتي بي‌حساب خواهد بود،‌ بيان از مديحه‌سرايي بر آستانه او كوتاه است خوشا كسي را كه پاسبان آن در است و اين خوش فرجامي است.

اما ششمين در نيز در ناحيه شمال حرم واقع است و همان اشعاري بر آن نقش بسته كه بر پنجمين در هست، با اين تفاوت كه در ميانه لنگه دوم اين كتيبه نيز ديده ميشود: (الباني محمد جعفر خلف المرحوم الحاج عبدالحميد التاجر الاصفهاني 1341 هجري كتبه علي بن الحسين الموسوي البهبهاني).

ايوان طلا
ايوان طلا ايواني است وسيع كه در جلوي گنبدخانه حرم و مشرف بر صحن شريف است و 320 متر مربع مساحت دارد. از آجرهاي مسي رنگ و طلاكاري شده در نماي آن استفاده شده است. بر پيشاني ايوان قطعه‌اي مستطيل شكل ديده مي شود كه چند بيت به زبان تركي و با خطي زيبا بر آن نوشته است. يكي از بيت ها اين است:

يازدي خلوصي برله تاريخ كلك فيض ايتدي بوبار گاهي سلطان حميد تجديد

اين بيت گوياي آن است كه ايوان در دوره حكومت سلطان عبدالحميدعثماني تجديد بنا شده است. در كتاب مدينة الحسين آمده است:

ديوار جلويي ايوان، از كف تا ارتفاع دو متر، با سنگهاي مسي رنگ و طلاكاري شده تزيين يافته و آن گونه كه از نوشته‌هاي چپ و راست پيشاني ايوان و مجاور در مياني حرم پيداست، در سال 1309 هجري قمري احترام الدوله همسر ناصرالدين شاه به طلاكاري ايوان اقدام كرده و پس از او آصف محمد علي شاه لكنهوي به پوشش طلاي قسمت هاي باقيمانده جلو ايوان پرداخته است. مساحت ايوان نزديك به مساحت ايوان حرم امام حسين(ع) است و در زير اين ايوان در قسمت مياني دري مسي گشوده ميشود كه سه متر طول و دو متر عرض دارد و بر آن اين عبارت نوشته است:

(رجب علي الصائغ ابن المرحوم فتح الله الشوشتري عام 1355 ه.ق صاغها النقاش محمد حسن ابن المرحوم الشيخ موسي كتبها محمدجواد الخطاط). ظاهرا همين شخص دو در نقره‌اي ديگر نيز ساخته كه در جلوي ايوان و در دو ضلع شرقي و غربي آن به سمت داخل گشوده ميشود).

بر ايوان طلا و درهايي كه از آن يا از مجاورت آن گشوده ميشود،‌ شش كفشداري وجود دارد كه سه تاي آنها درچپ ايوان قرار گرفته است: اولين كفشداري از آن ورثه سيد سليمان سيد جعفر سيد مصطفي آل طعمه و در اجاره شيخ حسين معله نجفي است.

دومين كفشداري از آن ورثه برخي از افراد آل لطيف آل قنديل و آل صخني و فعلا در دست عبدالحسين، جعفر و حاج صادق فرزندان محمد علي بن مرزة بن محمد كشوان است و سومين كفشداري ديگر هم كه در سمت شرق ايوان قرار گرفته همه از آن ورثه سيد امين سيد مصطفي آل طعمه است. سيد محمد حسن آل ضياءالدين توليت حرم نيز دو كفشداري براي خود ايجاد كرده است يكي در شرق و ديگري درغرب ايوان.

از اين ايوان دو در گشوده ميشود كه يكي در وسط آن قرار گرفته است و به رواق راه دارد. در اول؛ اين در از جنس نقره است و ابيات زير از شاعر محمدعلي يعقوبي بر آن نقش بسته است:

لذ باعتاب مرقد قد تمنت ان تكون النجوم من حصباه

وانتشق من ثري ابي الفضل نشر ليس يحكي الضلال نشر شذاه

غاب فيه من هاشم اي بدر فيه ليل الضلال يمحي دجاه

هو يوم الطوف ساقي العطاشي فاسق من فيض مقلتيك ثراه

واسل عنده البكاء ففيه قد اطال الحسين شجوا بكاه

لايضاهيه ذوالجناحين لم قطعت في شبا الحسام يداه

هوب باب الحسين ما خاب يوم وافد جاه لائذا بحماه

قام دون الهدي يناضل عنه و كفاه ذاك المقام كفاه

فاديا سبط احمد كابيه حيدر من فدي النبي اخاه

جدد (المرتضي) له باب قدس من لجين يغشي العيون سناه

انه باب حطة ليس يخشي  كل هول مستمسك في عراه

قف به داعيا و فيه توسل  فيه المرء يستجاب دعاه

به آستانه بارگاهي پناه جوي كه ستارگان آرزو كنندكاش ريگهاي زمين آن باشند.

خود را از بوي خوشي كه از آن جا از مضجع ابوالفضل مي‌وزد و هيچ بويي ديگر ان را همانندي نكند برخوردار كن، در اين خاك بدري از خاندان بني هاشم پنهان شده است، چه بدري كه همه سياهي‌ها و ظلمتها را از ميان برد، او در روز عاشورا سقاي تشنگان بود تو نيز از سرشك ديدگانت خاك او را سيراب كن.

آن جا فراوان گريه كن كه حسين(ع) از اندوه او بسيار غمگين گشت و گريست.

آنگاه كه بر لبه شمشير دو دست او از تن جدا شد جعفر طيار نيز نتواند به رتبه او رسد و او را همانندي كند؛

او باب حسين است و آن كه به حرم و پناهگاه او پناه آورد، هيچگاه ناكام و نوميد نشد،

او به دفاع از امام هدايت برخاست، پيشاپيش او پيكار كرد و دو دستش سپر بلاي او ساخت،

او سبط احمد را فدا شد، آن سان كه پدرش علي فدايي برادر خود پيامبر خدا گشت (و به شب هجرت در بستر او خوابيد).

مرتضي براي او دري كه باب قدس است نوسازي كرد و با نقره‌اي كه فروغش ديدگان را خيره كند آراست. اين در،‌ باب آمرزش گناهان است كه با چنگ آويختن به حلقه‌اش هيچ بيمي نيست.

بر اين درگاه به دعا و توسل بايست كه در اين جا و به حرمت اين بارگاه، دعاي كسان مستجاب مي شود.

در وسط اين در كتيبه اي با عبارت: قال النبي صلي الله عليه و آله و سلم: انا مدينة‌ العلم و علي بابها اين بيت شعر ديده مي شود:

نلت المني فقل به مؤرخا  باب نجاة المذنبين جدد

بدين بارگاه به آرزوي خود رسيدي، آن را ماده تاريخ گوي: باب نجات گنهكاران نوسازي شده است.

گفتني است مصراع اخير باب نجاة المذنبين جددا به حساب ابجد نمايانگر عدد 1354 است كه سال ساخت او دو را نشان مي دهد.

در دوم؛ اين در نيز از نقره است كه به حرم گشوده ميشود و دو لنگه دارد.

بر لنگه نخست، چند بيت شعر از مرحوم سيدمحمد جمال هاشمي به چشم ميخورد. متن آن ابيات چنين است:

يا ابا الفضل انت للّه باب رفعت للسماء منك القباب

كعبة المومنين حجت اليه  عاطفات فيها الولاء مذاب

ووفود الاملاك تهبط شوق  المقام للّه فيها اقتراب

كم صلاة للّه نعرج فيه  ودعاء في ظله يستجاب

انت باب الحسين دنيا و اخري فله منك جيئة و ذهاب

من يزره من غير بابك الغي حاجزا حوله يقوم حجاب

منك يجري علي الولاء ثواب بك ينفي عن الموالي عقاب

انت سر القبول في العمل المقبول  لا ما اتت به الاتعاب

فتحت للجنان باسمك باب  اشيعة الحق والوسيلة باب

صنعته باصفهان فامسي تحفة يحتفي بها الاعجاب

حملته اليك تطوي الفيافي بولاء تضج منه الشعاب

وتناهت بنصبه باحتفال فيه للدين نصرة و اكتساب

يا اباالفضل انّ بابك اسم يمن يحطّ حدّه و فيه الحساب

يا شهيد الايمان يومك فخر للهدي فيك تزدهي الاحقاب

1388 هجري

اي ابوالفضل تو باب خدايي كه آسمان به يمن تو گنبدي بلند افراشته است.

تو كعبه مومناني و دلها و عاطفه‌هايي به اين كعبه حج گزارده‌اند كه به ولا و سرسپردگي درآميخته‌اند،

فرشتگان گروه گروه و به شوق اين بارگاه فرود مي‌آيند و اين جا توان به بارگاه خداند تقرب يافته، چه بسيار نمازها كه از زير اين گنبد به آسمان فرستاده و چه بسيار دعاها كه در سايه اين سراي اجابت ميشود،

تو در اين سراي و آن سراي باب حسيني كه از رهگذر تو توان به او رسيد،

هر كس از غير طريق تو آهنگ زيارت او كند، پرده‌اي سنگين بر گرد خويش افكنده است،

از دست فيض تو به سرسپردگان پاداش دهند و به نام تو از بردگان اين كوي كيفر بردارند،

تو را از پذيرفته شدن هر كار پذيرفته‌اي، نه آن كه راز اين پذيرش رهاورد سختي و تلاش باشد،

شيعيان كه طايفه حقند، براي اين بوستان به نام تو دري ساخته‌اند و البته اين در بهانه است،

آن را در اصفهان ساخته‌اند و ارمغان آورده اند، ارمغاني كه هزاران شگفت برانگيزد،

شيعيان اين در را از كوه و بيابان گذرانده و بدين جاي آورده اند، با عشق و لايي كه آوازه آن در كوه و دره پيچيده است،

نصب آن را با مجلسي به پايان رساندند و اين ياري دين و مايه به دست آوردن پاداش الهي شد،

اي ابوالفضل، در بارگاه تو پرآوازه‌ترين دري است كه بر آن گناه با همه آن كه حسابي دارد فرو ريخته شود،

اي شهيد ايمان، آن روز پرافتخار پايداري تو مايه افتخار راه هدايت است و نسل‌ها بر آن مباهات كنند.

در پايين اين شعر نيز عدد 1388 هجري قمري كه نشان دهنده سال ساخت اين در است ديده ميشود.

در ميان لنگه دوم دايره اي است و در آن چنين نوشته است: انا مدينة العلم و علي بابها العبد الجاني ابن شمس الدين محمد الاصفهاني محمد علي الحسيني الطباطبايي غفر ذنوبه 1259 هجري قمري.

من شهر دانشم و علي آن را دروازه است. بنده گنهكار فرزند شمس‌الدين محمد اصفهاني محمد علي حسن طباطبايي كه خداي از گناه او درگذرد، 1259 هجري قمري.

در سمت غرب اين ايوان، دري كوچك مشرف به كشيكخانه وجود دارد و بر لوح‌هايي مسين كه بر اين در نصب شده بيت زير نوشته است:

بذلت يا عباس نفسا نفيسة لنصر حسين عز بالجد من مثل

اي عباس،‌ تو جاني گرانبها براي ياري حسين فدا كردي و اين چه ناياب مثلي براي فداكاري است.

به سال 1355 هجري قمري (1936 م) سيد محمد حسن آل ضياءالدين توليت حرم عباس(ع) دري يگر از جنس نقره براي حرم حضرت ساخت. شيخ محمد حسن ابوالحب أبيات زير را در اين باره سروده است:

شيدت يا ابن المرتضي باب علا بها البرايا قد لوت رقابها

فقف عليها خاضعا مسلم  ملتثما من ادب اعتبها

الا تري الاملاك فيها احدقت  اضحت علي ابوابه حجابها

باب ابي الفضل سليل حيدر من فاق ابناء العلي انجهابه

اي پسر مرتضي، تو دري از درهاي عظمت و سربلندي ساختي كه بندگان همه بر آستانه‌اش سر فرود آورده اند.

پس تو اي زاير،  بر ين در بايست، سلام ده و آستانه از روي ادب ببوس.

آيا نمي بيني كه فرشتگان بر اين بارگاه حلقه زده اند و درباناني اين جا ايستاده‌اند؟

اين باب ابوالفضل فرزند حيدر است؛ كسي كه فرزندانش بر همه مهتران برتري دارند.

سيد محمد بن سيد حسن حلي هم در اين باره شعري گفته و در اين شعر ماده تاريخي به حساب جمل آورده است:

اقول لمن رام باب الرج و رام لري الحشا موردا

الا اقصد ابا الفضل فهو المراد لكل كئيب غدا مقصدا

وفيه و منه بلوغ المني و في حرم القبر تلقي الندا

و من رام اذ ارخوا قصده  فبابا ابي الفضل قد جددا

1355 هجري

هر كس را كه باب اميد مي‌جويد و هر كس را كه بر جگر تشنه خود آبي مي‌طلبد ميگويم،

هلاث آهنگ ابوالفضل كن كه او مراد و مقصد فرداي هر دل آزرده است،

در اين جا و از اين جاست كه به آرزوي خود رسند و در اين حرم است كه ندايي مي‌شنوي:

(چونان كه ماده تاريخ مي گويم) هر كه آرزويي دارد قصد اين آرامگاه كند كه درهاي حرم ابوالفضل را از نو ساخته‌اند.

گفتني است عبارت قصده فبابا ابي الفضل قد جددا به حساب ابجد با عدد 1355 برابري مي‌كند و اين سال را مي‌نماياند.

شاعر كربلايي، سيد مرتضي وهاب نيز چند بيتي در ماده تاريخ ساخت در حرم  آورده است:

قف بباب الله واستشفع إليه بفتي في كربلا واسي الحسين

باب خلدا حيث في تاريخه (شيدوا باب ابي الفضل لجينا)

1374 هجري

بر درگاه خداوند بايست و به آن جوانمردي كه در كربلا حسين را همراهي كرد شفاعت جوي،

اين در باب خلد و جاودانگي است كه در تاريخ آن گفته شده است: در بارگاه ابوالفضل را از نقره ساختند.

گفتني است عبارت: شيدوا باب ابي الفضل لجينا به حساب ابجد، عدد 1374 را مي‌نماياند.

در كفشداري مقابل دفتر توليت حرم حضرت ابوالفضل(ع) نيز اين دو بيت از شاعر زنده‌ياد سيدحسين علوي به چشم مي خورد:

لذ باعتاب ابي الفضل الذي كابيه المرتضي يحمي حماه

واخلع النعلين وادخل صاغر وانتزع من قدسه طيب شذاه

به آستانه ابوالفضل پناه جوي كه چون پدرش علي(ع) از ناموس دين دفاع كرد.

پاي افزار بكن و فروتنانه به درون و از جايگاه قدس اين حرم خوش آن را بياب.

 

 

صحن ها و درهاي آن
در گذشته، هنگامي كه از باب قبله مي گذشتيد، به صحني كوچك و مربع شكل وارد مي‌شديد كه در شرق آن يك حجره و يك سقاخانه قرار داشت و بر ديوارهاي آن اشعاري به زبان فارسي و حديثي نبوي و در پايان اين نوشته، تاريخ 1304 هجري قمري به چشم مي‌خورد. سپس هنگامي كه مي‌خواستيد به صحن بزرگ برويد، از سالني مربع شكل مي‌گذشتيد كه در غرب آن مقبره مرحوم حاج محمد صادق يكي از متوليان نوسازي حرم و در شرق آن نيز مقبره راجه محمدجعفر هندي قرار مي‌گرفت. هنگام احداث خياباني كه صحن شريف را دربرمي‌گيرد نصف صحن قبله از قسمت غير مسقف تا اول سالن پيشگفته از ميان رفت و باقيمانده اين صحن نيز بعدها در گنجينه حرم ادغام شد. اين محل زماني مسجد و رواق بود و بعدها در سال 1383 هجري قمري (1963 م) كتابخانه ابوالفضل العباس نام گرفت.

مگر در پاره‌اي موارد، اصولا همه كساني كه به نوسازي حرم مطهر امام حسين(ع) پرداختند، حرم حضرت عباس(ع) را نيز نوسازي كردند. سيدعبدالحسين كليددار مي‌گويد:

تاريخ بناي صحن و حرم حضرت عباس (ع) با تاريخ بناي حرم امام حسين(ع) در روزگاران مختلف همپاي و همراه است و بيشتر كساني كه افتخار نوسازي و تزيين در حرم امام حسين(ع) به دست آورده‌اند، به اقداماتي همانند، حرم حضرت عباس(ع) نيز توفيق يافته‌اند.

به هر روي،‌مساحت صحن جامع حرم حضرت ابوالفضل(ع) 9300 متر مربع و مساحت بناي حرم؛ اعم از رواقها و گنبدخانه و ايوان 4370 متر مربع است.

ايوان‌هاي صحن بزرگ: صحن بزرگ داراي چهار ايوان وسيع است. سقف ايوان‌ها داراي مقرنس‌‌كاري و طاق و قوس‌هاي هندسي زيباستو در هر كدام نيز حجره‌اي وجود دارد كه براي مباحثه يا تدريس علوم ديني از آن استفاده مي‌شده است.

اين ايوان‌ها عبارتند از:

1. ايوان بالاسر؛ اين ايوان در غرب صحن قرار دارد و بر بالاي آن اين كتيبه به چشم مي‌خورد: قال الله تعالي: (بسم الله الرحمن الرحيم، إذا جاء نصر الله والفتح و رايت الناس يدخلون في دين الله افواجا فسبح بحمد ربك واستغفره انه كان توّابا).

خداوند فرموده است: بسم الله الرحمن الرحيم، چون ياري خداوند و گشايش بيايدو مردمان را بيني كه گروه گروه به آيين خدا درآيند خداي خود را ستايش و تسبيح گوي و از او آمرزش بخواه كه او توبه‌‌پذير است (سوره نصر) سال 1304 هجري قمري.

در وسط اين ايوان هم كتيبه‌اي است كه اشعاري به زبان فارسي بر آن نوشته است.

گفتني است در اين ايوان درويش‌ها در دهه محرم مجلس عزاداري برپا مي‌داشتند وايوان را سياهپوش مي‌كردند و از ديوارهاي آن شمشيرها و كشكول‌هاي گوناگوني مي‌آويختند. اين گروه را درويش‌هاي حرم حضرت عباس(ع) مي‌ناميدند، در برابر درويش‌هاي ديگري كه در حرم امام حسين(ع) بودند.

2. ايوان شرقي؛ اين ايوان در ضلع شرقي صحن قرار دارد و باب الرضا (باب العلقمي) در زير همين ايوان است. در بالاي ايوان كتيبه‌اي است كه سوره حمد و تاريخ 1304 هجري قمري بر آن نوشته است. اين كتيبه درماه رمضان 1304 هجري قمري نوشته شده و يكي از كاشي‌كاران به نام محمدنادر توكلي درهمان سال اين ايوان را تجديد بنا كرده است.

3. ايوان شمالي؛ در قسمت بالاي اين ايوان كتيبه‌اي است كه تاريخ 1304 هجري قمري بر آن نقش بسته است.

4. ايوان قبله: اين ايوان در مدخل باب القبله است و بر آن كتيبه‌اي به تاريخ 1304 هجري قمري و اثر محمد حسين يزدي به چشم مي‌خورد بر بالاي اين ايوان نيز ساعت زنگدار بزرگي نصب شده است.

اين بارگاه شاه جهان حقيقت است

اينجا حريم پاك علمدار كربلاست

اين آستان قدس شهيد ره خداست

اينجا حريم حضرت حضرت باب الحوائج است

دولت در مقام و كشايش در اين سراست

اينجا بود مقام شهيدي كه تا ابد

خاكش حيات بخش و هوايش عبير زاست

اين بارگاه شاه جهان حقيقت است

اين جايگاه جلوه انوار كبرياست

اين خاك مشك بيزكه دارالشفا بود

هر ذره‌اش به چشم ملايك چو توتياست

اين جاست جايگاه شهيدي كه تا به حشر

دين خدا و پرچم اسلام از او بپاست

اين جاست جايگاه اميري كه در كرم

كان سخا و ابر عطاويم وفاست

اين جاست جايگاه علمدار لشكري

كز بهر حق عليه ستمگر به پاي خاست

دريادلي غنوده در اين جا كه همچو نوح

در بحر دين به كشتي توحيد ناخداست

سقاي اهل بيت، حسين علي بود

اين تشنه لب كه خاك درش چشمه بقاست

گردد مس وجود تو چون زر در اين مقام

اين بارگاه خشت وجود زكيمياست

آيينه تمام‌نماي حقيقت است

هر دل كه با ولاي ابوالفضل آشناست

حاتم كه گشت شهره آفاق از سخ

در آستانه كرمش كمترين گداست

آن كس كه سر زفخر بسايد بر آسمان

اين جا كه مي رسد ز ادب قامتش دوتاست

آب فراتتا به ابد شرمگين بود

از تشنه‌اي كه ساقي و سقاي كربلاست

در روز حضر فاطمه گردد شفيع خلق

در دست وي دو دست بود كز بدن جداست

از اين مصيبتي كه به آل نبي رسيد

تا روز رستخيز به پا پرچم عزاست

امروز هر كه خدمت آل علي كند

فردا شفيع او به صف حشر مرتضاست

بر طبق امر آيت حق (حضرت حكيم)

آن كس كه حكم او به همه شيعيان رواست

شد اين ضريح ساخته در شهر اصفهان

شهري كه اگر جهان هنر خوانمش سزاست

تاريخ اين ضريح (طلايي) چنين سرود

عباس ميرجنگ و علمدار نينواست

درهاي قديمي صحن

در قديم، صحن حرم حضرت عباس (ع) داراي شش در بوده و هر يكي از اين درها بر حسب جايي كه در آن قرار گرفته، نام مشخصي داشته و هر كدام به يكي از محله‌هاي قديمي شهر باز مي‌شده است. جنس اين درها از چوب مرغوب بوده است . شيخ جعفر الهي درباره تاريخ ساخت اين درها چنين شعري آورده است :

صحن ابي الفضل رفيع الذريقد فاخر العرش علا فارتفع

فيه قباب للفخار ضربتبفخرها خازنها قد رفع

أبوابها أمست رجاء المرتجي و مستجاب دعوة لمن دع

الق العصا مؤرخا (باب مجد أذن الله أن يرفعا)

صحن حرم ابوالفضل، پناهگاه و حرمي والاست كه بر عرش تفاخر كرده و بر آن بلندي يافته است،

بر اين بنا گنبد افتخاري استوار گرديده و نگهبان اين حرم به چنين افتخاري كه نصيبش شده سزامند مباهات ورزيدن است،

درهاي اين صحن درگاه اميد آرزومندان است و جايي است كه در آن دعاي دعاكنندگان اجابت مي‌شود،

عصاي خود بيفكن و اين درها را تاريخ بنا بگوي،

اين باب مجدي است كه خداوند بلندي و عظمت را برايش خواسته است.

گفتني است عبارت: باب مجد اذن الله له أن يرفعا به حساب أبجد نمايانگر عدد 1287 است و نشان ميدهد درها در اين سال ساخته شده است.

به هر روي،‌ اين درها عبارتند از:

1.باب القبله؛ از آن روي كه در سمت قبله است بدين نام خوانده‌اند. در قسمت جلو آن فراخنايي به وسعت 16 متر وجود دارد كه آن را صحن صغير (صحن كوچك) ناميده‌اند. بر فراز ايوان اين دو دو گلدسته كوچك است. طول اين در به 5/4 متر و عرض آن به 3 متر ميرسد. اين در به روزگار اشغال عراق از سوي انگلستان در سال 1337 هجري قمري و به دست محمدخان بهادر، معاون حكمران انگليسي عراق،‌كاپيتان بري، گشوده شده است. يكي از شاعران ماده تاريخ بنا را در اين شعر مي‌آورد:

يا سائلي ارخ (تجد فتح الطريق محمد)

اي كه از من مي‌پرسي،‌ خود ماده تاريخ بگوي: مي‌يابي كه اين را ه را محمد گشوده است.

عبارت تجد فتح الطريق محمد به حساب ابجد نمايانگر 1337 است و سال بنا را به تاريخ هجري قمري نشان مي دهد.

بر اي دو كتيبه است كه علي بن حسين موسوي بهبهاني آنها را به سال 1340 هجري قمري نوشته است. در پيشاني درگاه نيز صفحه‌اي مسين، لوزي شكل و تذهيب شده وجود دارد كه بر آن نوشته است: (سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين)، (بر شما درود پاك و پيراسته‌ايد بدان در آييد و در آن جلودانه بمانيد).

هنگامي كه دولت عراق در 17 جمادي‌الثاني سال 1373 هجري قمري، 2 فوريه 1953 م. خيابان اطراف صحن را احداث كرد، اين درگاه ويران شد و قسمتي از بناي آن نيز در خيابان قرار گرفت. در نصب شده در آنجا نيز به باب صاحب الزمان در غرب صحن انتقال يافت. در همان زمان يكي از زائران در گران قيمتي كه نقش‌هايي بديع بر آن تراشيده شده بود، به حرم اهدا كرد و اين در، در محل باب القبله نصب شده بر هر يك از لنگه‌هاي اين در، يك بيت شعر و در زير آن نام واقف نوشته شده است.

بر لنگه نخست اين عبارت است:

بباب ابي الفضل اعتصم متمسكافما الفضل إلا منم أبي الفضل يرتجي

يا مفتح الابواب الواقف خالق زادگان

در حلقه در بارگاه ابوالفضل چنگ زدن كه فضل و بخشش تنها از ابوالفضل توان آرزو داشت. اي گشاينده درها، وقف كننده، خالق زادگان.

بر لنگه ديگر نيز اين عبارت است:

و من كان بابا للحسين بنا به له الله باب أن يسدّ‌ و يرتجي

واليه المرجع والماب الواقف خالق زادگان

آن كسي كه باب حسين بوده، خداوند خود او را باب است كه به گاه بسته بودن بر آن اميد باز شدن است بازگشت همه به سوي اوست واقف: خالق‌ زادگان.

2. باب القبلة الصغير (باب قبله كوچك): اين در سال 1304 هجري قمري در شرق باب القبله گشوده شده؛ ارتفاع آن سه متر و عرض آن نيز سه متر است و حاج محمدصادق شوشتري آن را ساخته است.

3. باب البركة: در شرق صحن قرار دارد، ارتفاع آن 5 متر و عرض آن 3 متر و از درهاي قديم است كه بر نهري كهن منشعب شده از نهر علقمي كه آن را نهر العباس مي‌ناميده‌اند مشرف بوده است. آثاري از اين نهر تا نيمه سده دوازدهم هجري قمري وجود داشته و از آن تاريخ اين آثار هم از ميان رفته است. ما اطلاع چنداني از چگونگي از ميان رفتن اين نهر و آثار آن را نداريم و همين اندازه مي‌دانيم كه در جلوي اين درگاه فراخنايي به نام (البركه) وجود داشته و زايران در آن جا آب برمي‌داشتند و براي آب دادن درختها و نخلهاي موجود در صحن حرم از آبي كه آن جا بوده استفاده مي‌شده است. در سال 1345 هجري قمري در آستانه جنوبي صحن حرم حضرت ابوالفضل(ع) پنج اصله نخل وجود داشته كه بعدها از ميان رفته است. بر دري كه اينجا نصب بوده كتيبه‌اي وجود داشته و بر آن كتيبه اين عبارت به چشم مي خورد. باني التعمبر الحاج محمدصادق الاصفهاني سنه 1308 هجري قمري به سال 1376 هجري قمري(1956 م) و در جريان احداث خيابان پيراموني حرم باب البركه برداشته و به جاي آن چند باب دستشويي به هزينه حاج علي تقي غياثي بنا شد. اين دستشويي‌ها، ورودي‌اش از بيرون صحن بود، پس از احساس خطر نشست آلودگي از آنه به حرم بسته شد. در سال 1389 هجري قمري (1969 م) حاج جعفر كاظمي صباغ به جاي اين دستشو‌يي‌ها، دستشويي‌هاي جديدي با رعايت معيارهاي بهداشتي و تدبيرهاي لازم به هدف جلوگيري از نشست آلودگي به پايه‌ها و ديوارهاي صحن احداق شده كه اكنون نيز باقي است.

گفتني است در 1/1/1957 به جاي باب البركه دري ديگر از صحن گشوده شد.

4. باب السدره؛ اين دروازه در ضلع شما ل غرب صحن قرار گرفته و به دليل وجود درخت سدري در آن جا به اين نام خوانده شده است. ارتفاع اين در به 4 و عرض آن به 3 متر مي‌رسد و بر روي ان اين كتيبه به چشم مي‌خورد: بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم، قال الله تعالي: إنّ المتقين في جنّات و عيون ادخلوها بسلام آمنين، ولاية علي بن ابي طالب حصني و من دخل حصني آمن من عذابي. سنة 1308 هجري.

ترجمه آيه ها : بيات يلمان پرهيزگاران در باغها و چشمه‌ها سارانند به آنان گويند: با سلامت و ايمن در آنجا داخل شويد. ترجمه حديث: ولايت علي بن ابي طالب دژ من است؛ هر كه به اين دژ درآيد از كيفر من در امان ماند.

5. باب صاحب الزمان(ع): اين در كه به تاريخ او ذي القعده 1368 هجري قمري (25 آگوست 1949 م) گشوده شده، درسمت غرب صحن واقع است و طول آن به 5/4 و عرض آن به 3 متر ميرسد. بر اين در، اين كتيبه ديده ميشود:

(بسم الله الرحمن الرحيم،‌ إنا انزلناه في ليلة القدر، و ما أدراك ما ليلة القدر، ليلة القدر خير من الف شهر، تنزّل الملائكة والرّوح فيها بإذن ربّهم من كل امر، سلام هي حتي مطلع الفجر) سنة 1308 هجري قمري.

(به نام خداوند رحمتگر مهربان. ما آن را در شب قدر نازل كرديم، و از شب قدر چه آگاهت كرد، شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است. در آن شب فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براي هر كاري كه مقدر شده است، فرود آيند، آن شب تا دم صبح صلح و سلام است).

در ميانه پيشاني اين در، لوحي لوزي شكل است و عبارت (يا مولاي يا صاحب‌الزمان صلوات الله عليك) بر آن نوشته است. در مدخل اين در نيز اتاقي است كه از آن براي مركز نيروي برق استفاده مي‌شود.

6. باب السوق؛ در جنوب غربي باب صاحب‌الزمان و در فاصله 16 متري آن قرار گرفته و مشرف بر بازاري است كه به حرم امام حسين(ع) ميرسد. طول اين در به 5/4 و عرض آن به 5/3 متر ميرسد و بر مدخل آن اين كتيبه كاشي به چشم مي‌خورد:

(يا أيّها الذين آمنوا لاتدخلوا إلّا بيوت النّبيّ ان يؤذن لكم)

(اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، به خانه‌هاي پيامبر درنياييد مگر آن كه شما را اجازه دهند).

(فاخلع نعليك إنّك بولواد المقدّس طوي)، سنة 1309 هجري قمري.

(پاي افزار بيرون آور كه تو در وادي مقدس طوي هستي).

در جلوي اين در فراخنايي كوچك و مربع شكل وجود داشته كه پيشتر حوضي براي آب خوردن وجود داشته و همچنين در آن جا چاه آبي و بر پيرامونش نيز شيرهاي آبي براي وضو بوده است .

در دوران مرحوم سيد مرتضي آل‌ضياءالدين توليت حرم حضرت ابوالفضل (ع) اين مكان دستخوش تغييراتي شد تا كتابخانه عمومي حرم احداث شود . البته سيد مرتضي اين در را بست ، به جاي آن ، دري ديگر در مدخل باب صاحب‌الزمان گشود، حضور را تخريب كرد، چاه را نيز پر كرد و از اين مكان به عنوان دفتر طرح آبرساني كه امتياز آن را براي جود گرفته بود، بهره جست . اين دفتر بعدها محل استقرار ترانس‌هاي برق حرم و صحن شد.

پيش‌تر گفتيم كه در دوره‌هاي اخير دو در ديگر از صحن حرم حضرت عباس(ع) گشوده شده است. اين دو در عبارتند از:

7. باب العلقمي؛ در مقابل خيابان معروف به شارع علقمي و در شرق صحن قرار دارد. به سال 1375 هجري قمري گشوده شده و بر آن كتيبه‌هايي نو ساخت. با تاريخ 1374 هجري قمري (1955 م) بعدها به نام باب الرضا معروف شده است.

8. باب الحسن؛ اين دروازه به سال 1373 هجري قمري (1954 م) گشوده شده و در غرب صحن واقع است.

صحن مقدس

يارب اين بارگه كيست كه خورشيد سما

هر سحرگه كند از خاك درش كسب ضيا

يا رب اين مرقد پرنور مطهر از كيست؟

كه به تعظيم درش پشت فلك گشته دو تا

ياربت اين اختر تابان زكدامين برج است

كه منور بود از راي منيرش بيضا

يارب اين گوهر رخشان زكدامين درج است

كزنظرها همه چون گنج بود ناپيدا

يارب اين صحن و رواق و حرم از حضرت كيست

كه از خاك در او كون و مكان يافت بها

صحن جانبخش ابوالفضل كه در رتبه او

عقل و وهمند دو حيرت زده چون من شيدا

اين همان صحن شريف است كه از فرط شرف

خادمش را به سر چرخ برين باشد پا

اين همان بارگه عرش مثال است كه نيست

گر كني هندسه جز عرش برينش همتا

گوهر درج امامت، شه جمشيد غلام

اختر برج ولايت مه خورشيد لقا

ماه تابان بني هاشم عباس علي

كز غلاميّ درش فخر كند بر دارا

اندرين صحن مقدس كه بود كعبه جان

سعي كن تا كه مقامي به كف آري به صفا

اين همان منظر پاك است كه سرگردان است

چرخ از بهر طواف در او صبح و مسا

از سر شوق اگر پاي در اين صحن نهي

دستت از غيب بگيرند به هر رنج و عنا

گر تو را رنج به جان باشد اين جاست علاج

گر تو را درد به دل باشد اين جاست دوا

درهاي جديد صحن

آنچه گذشت، فهرست و مشخصات درها و ورودي‌هاي قديم صحن حرم حضرت ابوالفضل(ع) بود. اما درها و ورودي‌هاي جديد كه به سال 1394 هجري قمري (1974 م) سامان يافته،‌ از اين قرار است:

1. باب القبله؛ در جنوب صحن واقع شده و در سال 1382 هجري قمري به همت سيد بدرالدين آل ضياء توليت وقت حرم و نيز همراهي برخي از عالمان، از جمله حجةالاسلام سيدعباس حسيني كاشاني بر مدخل اين كتابخانه عمومي حضرت عباس(ع) احداث گرديده است. در ماه مبارك رمضان در اين كتابخانه جلسه‌هاي بحث و گفتگوي علمي، به هدف تقويت حركت علمي ـ ادبي كربلا برگزار شده است.

طول اين در،‌ 4 متر و عرض آن 5/3 متر است و بر بالاي آن اين آيات نوشته است:

(بسم الله الرحمن الرحيم، الذين آمنوا و هاجروا و جاهدوا في سبيل الله باموالهم وانفسهم اعظم درجة عند الله و اولئك هم الفائزون، يبشرّهم ربّهم برحمة منه و رضوان و جنّات لهم فيها نعيم مقيم خالدين فيها ابدا إنّ الله عنده اجر عظيم)

(كساني كه ايمان آورده و هجرت كرد و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته‌اند،‌ نزد خدا مقامي هر چه والاتر دارند و اينان همان رستگارانند.

پروردگارشان آنان را از جانب خود به رحمت و خشنودي و باغهايي در بهشت كه بر آنجا نعمت‌هايي پايدار دارند، مژده ميدهد).

(خدا از مؤمنان جان و مالشان را به بهاي اين كه بهشت براي آنان باشد خريده است).

از بيرون صحن به بنگريد بر پيشاني درگاه اين كتيبه ديده ميشود:

قال تعالي: (بسم الله الرحمن الرحيم، من المؤمنين رجال صدقوا ما عاهدوا الله عليه فمنهم من قضي نحبه و منهم من ينتظر و ما بدّلوا تبديلا، ليجزي الله الصّادقين بصدقهم و يعذّب المنافقين إن شاء او يتوب عليهم إنّ الله كان غفورا رحيما)

(از ميان مؤمنان مرداني‌اند كه به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه و وفا كردند. برخي از آنان به شهادت رسيدند و برخي از آنان در همين انتظارند و هيچ عقيده خود را  ديگرگون نكردند).

بر فراز ايوان اين درگاه،‌ ساعت زنگ‌دار بزرگي نصب شده و در زير اين ساعت نيز از منظر بيرون صحن عبارت: (السّلام عليك يا ابا الفضل العبّاس)، به چشم مي‌خورد.

2. باب الامام الحسن(ع): در غرب صحن و بر گذار زائران به سمت صحن امام حسين(ع) واقع بود. طول آن 4 و عرض آن 3 متر است و بر بالاي بر دايره‌اي و در آين دايره آيه: (إنّا فتحنا لك فتحنا مبينا) (ما براي تو فتحي آشكار پديد آورديم). در ميان نقش و نگارهايي بر روي كاشي نوشته است. از بيرون صحن بر بالاي درگاه، اين ديده ميشود:

(بسم الله الرحمن الرحمن الرحيم، يا ايّها الّذين آمنوا لاتدخلوا بيوت النّبيّ إلّا ان يؤذن لكم) صدق الله العليّ العظيم.

(اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، به خانه‌هاي پيامبر درنياييد مگر آنكه شما را اجازه دهند).

  3. باب الامام الحسين(ع)؛ در كنار باب الامام الحسن قرار گرفته، طول آن 4 و عرض آن 3 متر است و بر بالاي در دايره‌اي است كه در نوشته است:

قال الله : (سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين)، (بر شما درود پاك و پيراسته‌ايد بدان درآييد و جاودانه بمانيد).

بلافاصله بر بالاي اين دايره كتيبه‌اي است و در آن اين آيات نقش بسته است:

(بسم الله الرحمن الرحيم، إنّ المتّقين في جنّات و عيون ادخلوها بسلام آمنين، صدق الله العليّ العظيم).

پرهيزگاران در باغها و چشمه سارانند به آنان گويند: با سلامت و ايمني در آنجا داخل شويد).

بر بالاي اين نيز لوحي است كه عبارت:

(السّلام عليك يا ساقي عطاشي كربلا)، (درود بر تو اي آبرسان تشنگان كربلا).

نقشه بسته و اطراف آن با نقشهاي گل و گياه بر روي كاشي تزيين يافته است.

4. باب صاحب الزمان(ع): در كنار باب الام الحسين(ع) واقع است و به خجستگي و ياد و نام امام عصر بدين نام خوانده شده، ارتفاع آن به 4 متر و عرض آن نيز به 5/3 متر ميرسد. بر بالاي در، كتيبه‌اي با نقشهاي گل و گياه بر روي كاشي و در ميان آن عبارت: (باب صاحب الزمان) به چشم مي‌خورد. از منظر بيروني، كتيبه‌اي بر اين سر در است و متن آن چنين است:

(بسم الله الرحمن الرحيم، إنّا انزلناه في ليلة القدر، و ما ادراك ما ليلة القدر، ليلة القدر خير من الف شهر، تنزّل الملائكة والرّوح).

(ما آن را در شب قدر نازل كرديم از شب قدر چه آگاهت كرد، شب قدر از هزاران ما ارجمندتر است،‌ در آن شب فرشتگان با روح فرود مي‌آيند).

در سمت چپ اين در،‌ سقاخانه‌اي است و بر بالاي اين آبخورگان نقشها و تزيين‌ها و مقرنس‌هايي است و در ميان اين نقشها و تزيين‌ها بيت شعر زير و هچنين عبارت: (سلام اللّه علي الحسن و الحسين) به چشم ميخورد:

اشرب الماء هنيئاً يا محبواذكر السبط الشهيد المحتسب

(اي دوستدار، آب بنوش كه آورايات باد و سبط شهيد صبور و پايدار را ياد كن).

پيشاني اين درگاه داراي سه بخش و دربردارنده قوس‌هايي است كه نقش‌هاي گل و گياه بر روي كاشي،‌ آنها را در ميان گرفته و در داخل اين گل و بوته نيز بيت شعر زير از شيخ محسن ابوالحب كلبي نقش بسته است:

إذا كان ساقي الناس في الحشر حيدر فساقي عطاشي كربلاء ابوالفضل

اگر سقاي مردم در روز رستاخيز علي(ع) است آبرسان تشنگان كربلا نيز ابوالفضل است.

5. باب الامام موسي بن جعفر عليهما السلام؛ در زاويه غربي صحن قرار گرفته، طول آن 4 و عرض آن آن 5/3 متر است و از منظر بيروني بر بالاي سر در، كتيبه‌اي بر روي كاشي است و متن آن كتيبه چنين است:

(بسم اللّه الرّحمن الرحيم، سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبي الدّار) صدق الله العليّ العظيم).

(درود بر شما به پاداش آنچه صبر كرديد، راستي چه نيكوست فرجام آن سراي!).

6. باب الامام محمد الجواد(ع): (باب امام جواد(ع) )؛ در شمال صحن قرار گرفته،‌طول آن 4 و عرضش 3 متر است. در بالاي اين درگاه سقفي هلالي است كه با كاشي‌هاي زيبا آراسته شد و بر اين كاشي‌ها اشكال گل و بوته و همچنين اشكال هندسي بر زمينه بنفش تيره نقش بسته است. بر بالاي در بلافاصله كتيبه‌اي است كه آيه زير بر آن به چشم مي‌خورد:

(بسم الله الرحمن الرحيم، الله نور السّموات و الارض مثل نوره كمشكاة فيها مصباح المصباح في زجاجة الزّجاجة كانّها كوكب دريّ يوقد من شجرة مباركة زينوتة لا شرقيّة و لا غربيّة يكاد زيتها يضيء و لو لم تمسسه نار نور علي نور يهدي الله لنوره من يشاء و يضرب الله الامثال للنّاس والله بكلّ شيء عليم، صدق الله العلي العظيم).

خدا نور آسمانها و زمين است. حكايت نور او چون چراغداني است كه در آن چراغي، و آن چراغ در شيشه‌اي است. آن شيشه گويي اختري درخشان است كه از درخت خجسته زيتوني كه نه شرقي است و نه غربي افروخته ميشود نزديك است كه روغنش هرچند بدان آتشي نرسيده باشد، روشني بخشد. روشني بر روشني است. خدا هر كه را بخواهد با نور خويش هدايت كند.

اين درگاه به ديواري متصل است كه خود به باروي صحن پيوسته است. بر بالاي اين درگاه نيز متن كامل سوره قدر نقش بسته است.

درسمت راست اين درگاه، صفّه‌اي است مسقف، مشرف بر خيابان و در امتداد ديوار بيروني. بر بالاي آن نيز سوره حمد بر كاشي نقش بسته است:

(بسم الله الرحمن الرحيم، قد افلح من تزكّي، وذكر اسم ربّه فصلّي)

پس از بسم الله الرحمن الرحيم، رستگار آن كسي است كه خود را پاك گردانيد و نام پروردگارش را ياد كرد و نماز گذارد).

7. باب الامام علي الهادي(ع)؛ اين درگاه در زاويه شمال شرق صحن واقع است، طول آن به 4 وعرضش به 5/3 متر ميرسد و تازه احداث شده است.

8. باب الفرات؛ در شرق صحن واقع است، طول آن به 4 و عرض آن به 5/3 متر ميرسد. بر بالاي آن سقفي هلالي است كه به كاشي‌هاي زيبا و تزيين‌هاي از گل و بوته بر زمينه بنفش تيره آراسته شده است. بر بالاي در، كتيبه‌اي به خط كوفي به چشم مي‌خورد كه سوره انشراح بر آن نقش بسته است.

سقف متصل است به ديوار بيروني كه مشرف بر خيابان است و بر پيشاني اين سر پوشيده،‌ كتيبه‌اي به خط ثلث است كه اين آيات بر آن نقش بسته است:

(بسم الله الرحمن الرحيم، و سيق الذين اتّقوا ربّهم إلي الجنّة زمرا حتّي إذا جاءوها وفتحت ابوابها و قال بهم خزنتها سلام عليكم طبتم فادخلوا خالدين).

(و كساني كه از پروردگارشان پروا داشته‌اند، گروه گروه به سوي بهشت سوق داده شوند تا چون بدان رسند و درهاي آن به رويشان گشوده شود و نگهبانان آن به ايشان گويند: سلام بر شما، خويش آمديد، در آن درآييد و جاودانه بمانيد).

ضلع‌هاي صحن

صحن داراي چهار ضلع است و در هر يك از اين ضلع‌ها حجره‌هاي كوچكي است كه شمار آنها به 75 مورد مي رسد. در جلو هر حجره نيز ايواني كوچك وجود دارد. در ميانه هر ضلع از سمت بيروني ايواني است بزرگ و به ارتفاعي افزون بر دو طبقه از طبقه‌هايي كه حجره‌ها در آنها جاي گرفته‌اند. اين ايوان‌ها داراي نقش و نگارهايي از گل و بوته، اشكال هندسي و آيات قرآن كريم است و در پايين برخي از آنها عبارت: (حرّره محمد حسين بن محمد ابراهيم، سنة 1304 هجري قمري)، (اين را محمد حسين بن محمد ابراهيم به سال 1304 هجري قمري تحرير كرد به چشم مي خورد).

ضلع شمالي: در اين ضلع چند مقبره واقع است: مقبره آن نصرالله، مقبره آل‌خياط و مقبره آل طيف كه قبلا مكتبخانه مرحوم شيخ علي ابوكفانه (پدر شيخ جواد ابو كفانه خطاط و عبدالمهدي ابوكفانه شاعر) بوده است. پس از اين مقبره‌ها به ايوان بزرگي كه در اين ضلع است ميرسيم و پس از آن نيز به مقبره آل ضياءالدين، مقبره شيخ محسن ابوالحسب (خطيب كربلا و درگذشته به سال 1369 هجري قمري) و  فرزندش دكتر ضياءالدين، مقبره آل تاجر، مقبره شيخ محمدعلي محمود كشوان و پس از آن به باب الامام موسي بن جعفر(ع) برمي‌خوريم.

ضلع غربي: اين ضلع به ترتيب، آبخورگاه عمومي، مقبره سيدمحمد نقاش، مقبره نصرالله،‌ سپس ايوان بزرگ تكيه درويشان كه امروز به (باب صاحب الزمان) نامور است، مقبره خطاط و شاعر عراق شيخ فليح حسون رحيم جشعمي، مقبره آل سيبويه، مقبره ديگري از آن آل نصرالله، باب الامام الحسين، مقبره‌اي از آل ضياء الدين و سرانجام باب الامام الحسن(ع) را دربرگرفته است.

ضلع جنوبي: مقبره آل قزويني در اين ضلع است و دفتر توليت حرم حضرت عباس(ع) نيز در جوار آن است. اين دفتر حجره حجره‌اي است كه مسئولان حرم و بزرگان در آنجا گرد مي‌آيند. پس از آن ايوان بزرگي است و در مدخل ايوان هم دو مقبره است: يكي مدفن سيدمحمدرضا اصفهاني باني صحن است و در مقابل آن نيز مقبره راجه‌هاي هندي قرار دارد.

در سمت راست ايوان نخست به مقبره آل خيرالدين ميرسيم كه يكي از عالمان به نام سيدمحمدعلي خيرالدين و همچنين سيدمرتضي وهاب شاعر در آن به خاك سپرده شده‌اند و پس از آن هم به گنجينه نفايس حرم ميرسيم.

ضلع شرقي: باب الامير (اميرالمؤمنين علي(ع) ) در اين ضلع است و پس از آن مقبره‌اي كه سيد محمدسعيد و برادرش سيد محمدكاظم؛ از فرزندان سيد محمدحسن آل طعمه و همچنين سيد يوسف سيد احمد وهاب در آن به خاك سپرده شده‌اند. پس از آن به ترتيب مقبره‌هاي آل نصرالله، آل طويل، خاندان تطوه،‌ آل عواد و آل ماميشه قرار گرفته‌اند.

مقبره اخير زماني مكتبخانه شيخ عبدالكريم كربلايي ملقب به ابومحفوظ بوده است ايوان بزرگ مشهور به ايوان علقمعي، پس از اين مقبره‌هاست. آنگاه به باب الفرات و پس از آن هم به مقبره‌هاي ماجد، آل عوج، علامه سيد علي قطب و آل معالي و سرانجام باب الامام علي الهادي(ع) مي‌رسيم.

به خاك سپرده شدگان حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع)
سيدعبدالرزاق مقرم در كتاب خود (قمر بني هاشم) به بررسي دفن شدگان حرم حضرت عباس(ع) پرداخته، در اين باره مي گويد: از جمله اين بزرگان مي‌توان از كساني ياد كرد كه علامه آقا بزرگ در كتاب الذريعه الي تصانيف الشيعه، (ج2، ص 199) نامبرده است. آنجا كه ميگويد:

(حاج سيد محمد بن محسن زنجاني به سال 1355 هجري در زنجان درگذشت و پيكر او را بنابر وصيتش،‌ براي خاكسپاري به حرم حضرت عباس(ع) آوردند.

همچنين در اين كتاب (ج 2، ص 323) آمده است: شيخ علي بن زين العابدين بارجيني يزدي حائري، صاحب كتاب الزام الناصب من احوال الغائب در حرم حضرت عباس(ع) به خاك سپرده شده است.

علامه شيخ علي اكبر يزدي بفروئي از شاگرثان برجسته اردكاني در فراخنايي كه در مقابل حرم است،‌ به خام سپرده شده است.

سيد كاظم بهبهاني از شاگردان آيت الله سيد هاشم قزويني در حرم ابوالفضل(ع) مدفون است. علامه سيد عبدالله كشميري از شاگردان اردكاني، در چهارمين حجره از سمت گوشه جنوب شرقي صحن دفت شده است.

شيخ ملاعلي يزدي مشهور به سيبويه و برادرش علاعباس اخفش كه هر دو در تدريس جايگاهي در خود داشته‌اند، در حجره‌اي اختصاصي، در جوار باب صاحب‌الزمان به خاك سپرده شده‌اند.

شيخ كاظم الهر، داراي مراتبي از علم و ادب و شاگرد شيخ صادق فرزند علامه شيخ خلف در آ خرين حجره شمال شرقي صحن به خاك سپرده شده است.

گفتني است بخش قابل توجهي از ديوارهاي صحن، با آيات قرآن كريم تزيين يافته، از آن جمله مي‌توان از سوره دهر و سوره عمّ نام برد. همچنين سيد ابراهيم نقاش بر اين ديوارها رنگ‌هايي روشن به گونه‌اي بديع در هم آميخته است كه كمتر هنرمندي مي‌تواند همانندي براي آن بيافريند.

گنبد
بر فراز حرم حضرت ابوالفضل(ع) گنبدي است به قطر 12 متر و با شكلي متمايز از ديگر گنبدها. گنبدي نيم كروي با نوك تيز و ساقه‌اي نسبتا بلند است و از آن، پنجره‌هايي با قوس‌هاي كمان ابرويي و نوك تيز به بيرون گشوده مي‌شود.

نماي داخل گنبد در قسمت ساقه كمربندي با زمينه بنفشه تيره است كه آياتي از قرآن كريم به رنگ سفيد برآن نقش بسته است.

چنان كه بر قسمتي از گنبد ثبت شده،‌ به سال 1305 هجري آن را از كاشي‌كاري‌‌‌هاي بديعي برخوردار ساخته‌اند. اما در سال 1375 هجري قمري (1955م) اين گنبد طلاكاري شد. در اين سال علامه شيخ محمد خطيب طي تلگرامي به نخست وزير وقت عراق، محمد فاضل جمالي، درخواست كرد گنبد را طلاكاري كنند. بنابراين درخواست، طلاكاري گنبد انجام يافت و بر پايه اسناد موجود در مديريت اوقاف كربلا، 6418 خشت طلا بر پوشش گنبد به كار رفت. در قسمت پايين گنبد آياتي از قرآن همراه با آ‌يينه‌كاري نقش بسته است. ارتفاع گنبد از روي زمين 39 متر است.

شاعر كربلايي،‌سيد مرتضي وهاب، به مناسبت طلاپوش كردن گنبد، شعري عربي گفته و در آن ماده تاريخ نيز آوردهاست. متن شعر وي چنين است:

شع ثغر الفجر نورا وانجلي عن سما الدنيا رداء الغيهب

مستطيلا من ذكا راد الضحي يخطف الابصار غيلا طفح

وغزال الشرق مجدا سبحاو من الايات اوحي جمل

انشرت موجتها في المغبر

بكر الطير لي انواره زاحفا في الروض من او كاره

وانتشي البلبل من ازهارهو علي الاغصان بالشدو و عل

باغاريد الهوي و الطرب

سابحا وسط حشايم عميقمن خيال حالم فيه غريق

كلما يظما سلسال رحيقيجتني ثغر الاقاحي قبل

فائزا منها ببنت الحسب

سحر الطرف بياض السحر محلا للسمع لحن الوتر

(ما لعيني عشيت بالنظر) اطلي الكاس تجلت ام طلي

قبّة صيغت بغالي الناشب

خلتها بالتبر لما برقت نار موسي جانب الطور بدت

ام سنا الشمس جلالا سجدت  ام غريض الماء يشفي العلل

سال مشفوها بنهر سرب

انتشار الورد في الارض انتشر فتراءي كاللائي للبشر

ام تري ادركت الشمس القمر  ام جلال الله بالقدر جل

فتجلي للوري عن كثب

قبّة بالتبر لما طليت شرف التبر بها مذ حليت

فوق طود للمعالي بنيت من له و غي في كربل

خالد رغم مرور الحقب

من بوجه الشمس فردا غبر و اذاق القوم موتا احمر

فاتحا نحو الفرات انحدرا  غرف الماء و عنه عدل

ذكر السبط و لما يشرب

قبّة فوق الثريا ارتفعت و علي الافاق بدرا طلعت

من ابي الفضل بنور سطعت وحكي تاريخها (صدقا علي

مرقد العباس تاج الذهب)

(سپيدي صبح از كرانه آسمان شكفت و آسمان دنيا جامه سياهي شب وانهاد.

آنگاه پرتوهاي خورشد بلندتر شد و بر زمين گسترد و به سرمستي و دلربايي ديدگان را در ربود.

و پرتو آفتاب چاشتگاهان درخاور گسترد و آياتي از زيبايي و نشانهايي از عظمت الهام كرد.

و موج اين پرتو در باختر نيز گسترد

آنگاه پرنده از لانه به بيرون پر زد و در زير اين نور صبحگاهي، در باغ و چمن به پروار درآمد.

بلبل از بوي گلهاي صبحگاهان، بوي خوش شنيد و عطر اين گلها بر شاخه‌ها پراكند.

و اين همه با سرودهاي سرخوش و شادي همراه گشت

بلبل در ميان دريايي ژرف از خيالهاي رؤيايي شناور و در آن غرق مي‌شود.

هرگاه تشنه مي‌شود او را شرابي ناب است. و در اين جهت مگوي بابونه نيز بوسه مي‌چيند.

و او از اين باغ و بستان گلهاي معطر را از آن خود مي‌كند

سپيدي سحرگاهان ديده را سحر كرد و آهنگ خوش چنگ گوش را به خود دوخت.

ديده مرا چه شده است كه نيك نمي‌بيند، آيا اين زيبايي جام است كه رخ نموده يا اين پوششي است كه:

گنبدي ساخته به گران‌ترين زيورها را پوشانده است

چون اين گنمبد به پوشش طلايش درخشيد، گمان بردم اين آتش موسي است كه در طور تجلي كرده است.

يا اين پرتو خورشيد است كه سر عظمت فرود مي‌آورد يا اين صداي خوش آبي است فرونشاننده تشنگي كه از نهري جاري جوشيده و آن را تشنه‌اي تا سركشد.

بوي گل در همه جاي زمين پراكنده است و گويا اين مرواريدي است كه اينك براي آدميان مي‌درخشد يا گمان مي‌كني خورشيد است كه به ماه رسيده است و يا جلال خداوند است كه در شب قدري آشكار شده.

و از نزديك بر آدميان تجلي كرده است.

اين گنبدي است كه از آن روز به طلا آراسته شد طلا از آن افتخار يافت.

گنبدي است ساخته بر فراز بنياني بلند، كه مرقد شير بيشه شجاعت در كربلاست.

مردي جاودانه كه به رغم گذشت روزگاران همچنان ياد و نام او و حماسه‌اش باقي است.

مردي كه يكّه و يك تنه چونان گرد و خاكي از پيكار به پا كرد كه پرده آفتاب شد،‌ و آن مهاجمان را طعم مرگي تلخ چشاند.

فاتحانه به سوي فرات پيش رفت و آنگاه مشتي آب براي نوشيدن برداشت و از آن نيز صرف نظر كرد.

او حسين را به ياد آورد كه هنوز آبي ننوشيده است

گنبدي است كه بر فراز اين كره خاكلي افراشته و بدري است كه بر كرانه افقها دميده است.

اين جلوه نور الوافضل است كه درخشيده، و تاريخ خويش بازگفت است: به راستي كه:

مرقد عباس تاجي از طلاست

گفتني است عبارت (صدقا علي مرقد العباس تاج الذهب) به حساب ابجد با عدد 1955 برابري مي‌كند و نمايانگر آن است كه نوسازي و طلاكاري گنبد به سال 1955 ميلادي انجام پذيرفته است.

سيد محمد بن سيد حسن حلي نيز در شعري ماده تاريخ نوسازي گنبد را به تاريخ قمري آورده ا ست:

قبّة العباس لما ذهبت شرف الابريز منها المراقد

لم‌تزد فخرا به من بعد ما شرف اذ حلّ فيها الاسد

قلت مذ شعت نضارا وغد البدر منه خجلا و الفرقد

لم‌تنر بالتبر لا بل ارخو بابي الفضل انار العسجد

(گنبد عباس است كه چون طلاكاري شد،‌ طلا از آن شرافت يافت اين مرقدي است كه:

از آن پس كه شير خدا عباس در آن به خاك سپرده شده و بدين سان شرافت يافته ديگر هيچ افتخاري افزون بر آن نيابيده است.

آن دم كه نور اين مرقد تابيده و ماه و ستاره قطب از آن خجل شد، گفتيم:

اين گنبد نورانيت خويش از طلا نگرفته است. چنين نيست. تاريخ آن بگوي: بلكه اين طلاست كه به ابوالفضل نورانيت يافته است).

گفتني است در اين شعر، عبارت: (بابي الفضل انار العسجدا) به حساب ابجد نمايانگر عدد 1376 است كه تاريخ قمري طلاكاري گنبد را نشان مي‌دهد.

گلدسته‌ها
در گوشه ايوان طلا و در مجاورت ديوار حرم، دو گلدسته است؛ نيمه بالاي هر يك از اين گلدسته‌ها به طلاي خالص روكش شده و مجموع خشت‌هاي طلاي به كار رفته بدين منظور 2016 عدد است. نيمه پايين گلدسته‌ها نيز تركيب آجر و صفحه‌هاي كاشي است و از خشت‌هاي كاشي كه به صورت حصير بافي در كنار هم چيده شده‌اند. كلمه‌هاي (الله)، (محمد)، (رسول) و (عباس) به خط كوفي پديد آمده است. در قسمت بالايي هر يك از گلدسته‌‌ها اتاقكي است مسقّف كه بر لبه‌هايي بنا شده و در زير سقف نيز مقرنس‌كاري است. سر گلدسته‌ها نيز نيم كره نوك‌تيز و داراي شيارهاي عمودي نصف النهار مانندي است. گلدسته‌ها بلند هستند و ارتفاع آنها به 44 متر مي‌رسد. شاعر هراتي شيخ محمد حسين فرزند حاج جواد به دقت شعري درباره گلدسته‌ها گفته و در آن ماده تاريخي هم براي نوسازي يا بناي گلدسته‌ها آورده است:

بحضرة‌ القدس و غاية الامل مئذلة زانت لعباس البطل

فقل لبانيها سعدت فبذ احبطت نسرا ويغوثا وهبل

وقل لمن يرقي بها مكبرا  ارّخ (فقل حيّ علي خير العمل)

در اين بارگاه قدس و با همه اميدها و آرزوها، بر حرم عباس قهرمان مئذنه‌اي آراسته است.

به باني آن بگو: چه خوشبختي و سعادتي به چنگ آورده‌اي و بدين كار همه بتان نسر و يغوث و هبل را نگونسار ساخته‌اي؛ بدان كس كه براي اذان بر فراز اين مناره‌ها مي‌رود بگو: (اين را ماده تاريخ گوي: بگو به سوي برترين كار بشتاب).

گفتني است عبارت (فقل حيّ علي خير العمل) در حساب ابجد نمايانگر عدد 1319 است كه تاريخ قمري بنا را بيان مي‌كند.

چونان كه از نوشته پايين گلدسته‌ها پيداست،‌مرحوم محمد حسين صدر اعظم به سال 1221 هجري قمري به نوسازي و كاشي‌كاري آنها اقدام كرده است.

در زيربناي حرم راهرويي زيرزمين است كه در آن از يكي از رواق‌ها باز مي‌شود و به مدفن امام(ع) مي‌رسد. اين راهرو نشاني از دقت و عظمت معماري آن روزگار است.

متوليان حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع)
از آغاز سده چهارم هجري، حاجبان و درباناني بر مرقد امام حسين(ع) و مرقد ابوالفضل العباس(ع) گماشته شدندتا حرمت اين دو بارگاه را پاس بدارند و آنجا خدمت گزارند. معمولا (سادن) يا همان توليت حرم، از بزرگان خاندان‌هاي علوي و گاه غير علوي عراق بوده و در بيشتر اوقات يكي از عالمان عهده‌دار اين قسمت شده است.

توليت از سمت‌هاي مهمي است كه از روزگار آل بويه تا روزگار صفويان جايگاه درخور توجهي داشته و در عصر صفويان به طور خاص از رشد و عظمت دو چنداني برخوردار شده است. از سده دهم هجري قمري به اين سوي، برخي از خاندان‌هاي ساكن كربلا فرمان‌هايي از پادشاه صفوي دارند كه توليت را به آنان واگذاشته است. در دوران سلطه امپراتوري عثماني بر عراق، نام‌هاي برخي از متوليان و خدمتگزاران حرم امام حسين(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در دفتر ويژه‌اي در اوقاف ثبت شد و آنان به موجب همين فهرست، حقوقي ماهيانه دريافت مي‌كردند.

اكنون نيز چنين است و خاندان‌هايي كه توليت را در اختيار دارند آن را براي فرزندان خود به ارث مي‌گذارند. البته گاه كه توليت از سادات است وي نقابت و پيشوايي علويان را نيز در اختيار مي‌گيرد و در نتيجه حكمران كربلا مي‌شود و گاه تنها توليت را در اختيار دارد و نقابت علويان با كسي ديگر است. تنها در اواخر حكومت صفويه و اوايل دوران سلطه عثماني بر عراق، متولياني غير از علوي توليت را عهده‌دار شده‌اند.

معمولا توليت حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) جزو وظايف متوليان حرم امام حسين(ع) بوده و آنان با بر عهده داشت اين مسئوليت، فردي شايسته را در خصوص اداره حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) به نيابت مي‌گماشته‌اند.

اينك فهرستي از متوليان حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) را فراروي داريد كه بر پايه اسناد و مدارك كهن فراهم شده است:

1. محمد بن نعمة الله؛ چونان كه از مهر وي بر وقفنامه (فدان الساده) پيداست در سال 1025 حرمدار بوده است.

2. شيخ حمزه؛ از خاندان سلالمه، عالمي فاضل كه در فاصله سال‌‌‌هاي 1091 تا 1106 هجري قمري عهده‌دار حرم بود و يادداشت‌هاي ارزشمندي نيز درباره تاريخ كربلا از خود بر جاي گذاشت. فرزندي از او نمانده است.

3. شيخ محمد شريف؛ چنان كه از مهر وي بر اوراق معلمچي به دست مي‌آيد، وي به سال 1161 هجري قمري متولي حرم بوده استو

4. شيخ احمد خازن؛ به سال 1187 هجري قمري توليت حرم را بر عهده داشته و گردآورنده ديوان سيد نصرالله حائري، او را (اديب فرهيخته ستوده) خوانده است.

5. شيخ علي بن عبدالرسول؛ از سال 1188 تا 1222 هجري قمري عهده‌دار اين سمت بوده است.

6. عبدالجليل طعمه؛ در سال 1224 هجري قمري توليت حرم را بر عهده داشته است.

7. سيد محمد علي بن درويش بن محمد بن حسين آل ثابت؛ از سال 1225 تا 1229 هجري قمري عهده‌دار اين سمت بوده است.

8. سيد ثابت بن درويش بن محمد بن حسين آل ثابت؛ در سال 1232 هجري قمري عهده‌دار حرم شده و در سال 1238 هجري قمري و زماني پس از آن نيز در همين سمت بوده است.

9. سيد حسين بن حسن بن محمد علي بن موسي؛ جدّ بزرگ آل وهاب؛ در چهارم شوال 1240 هجري قمري و در پي بركناري سيد ثابت متولي پيشين حرم، اين سمت را بر عهده گرفته است.

10. سيد وهاب بن محمد علي بن عباس آل طعمه؛ در آغاز متولي حرم امام حسين(ع) بود و پس از آن درسال 1243 هجري قمري توليت حرم ابوالفضل(ع) را بر عهده گرفت.

11. سيد محمد بن جعفر بن مصطفي بن احمد آل طعمه؛ به سال 1250 هجري قمري توليت حرم بوده است.

12. سيد حسين بن حسن بن محمد علي بن موس وهاب؛ در پي عزل سيد محمد بن جعفر متولي پيشين به موجب فرمان مورخ 25 جمادي الاولي سال 1254 هجري قمري توليت حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) به او سپرده شد و در سال 1256 هجري قمري از اين سمت بركنار  گرديد. در فاصله سالهاي 1256 تا 1259 هجري قمري دفتر سيد محمد جعفر،‌متولي اسبق، عهده‌دار توليت حرم بود و پس از اين تاريخ مجددا خود او به توليت حرم رسيد و تا سال 1265 هجري قمري در اين سمت ماند.

13. سيد سعيد بن سلطان بن ثابت بن درويش آل ثابت؛ به سال 1265 هجري قمري دو دوره زماني جداي از هم، عهده‌دار سمت توليت شده و در اين مدت به انجام كارهاي بزرگي توفيق يافته است، از جمله اين كه با دربار عثماني وارد گفت و گو شد و از آنان خواست افراد خاندان‌هاي متولي حرم امام حسين(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) را از پرداخت حق دفت در حرم معاف بدارد و به آنان حقوقي هم بدهد. دربار عثماني اين درخواست را پذيرفت و براي حرم امام حسين(ع) و حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) هر كدام 15 خدمتگزار گماشت تا ماهانه از صندوق اداره اوقاف حقوق دريافت كنند.

14. سيد حسين معروف به نائب التوليه؛ فرزند سيد سعيد بن سلطان آل ثابت؛ چون در هنگام به ارث بردن سمت توليت خردسال بود،‌ به نيابت از او سيد حسين بن سيد محمد علي آل ضياء الدين عهده‌دار امور حرم شد، تا آن كه ناصرالدين شاه در سفر خود به كربلا، سيد حسين نايب التوليه را عزل كرد و رسما اين سمت را به سيد حسين آل ضياءالدين سپرد. در پي اين اقدام، سيد حسين آل ثابت ناگزير به استانبول رفت تا به كمك حكومت عثماني سمت خود را باز پس گيرد. اما در اين كار توفيقي نيافت و در نيتجه راهي ايران شد و در آنجا به تلاش‌هايي دست زد. شاه ايران در نتيجه اين تلاش‌ها،‌ توليت حرم امام رضا(ع) را به او سپرد.

15. سيد حسين بن محمد علي بن مصطفي بن محمد بن شرف الدين بين ضياءالدين بن يحيي بن طعمه (طعمه اول)؛ به سال 1282 هجري قمري عهده‌دار توليت شد و تا پايان زندگي، يعني سالي 1288 هجري قمري در اين سمت ماند.

16. سيد مصطفي بن سيد حسين بن محمد علي ضياءالدين؛ پس از درگذشت پدرش سيد حسين متولي پيشگفته، اين سمت را در اختيار گرفت و تا سال 1297 هجري قمري آن را عهده‌دار بود.

17. سيد محمد مهدي بن محمد كاظم بن حسين بن درويش بن احمد آل طمعه؛ پس از درگذشت توليت پيشين در سال 1297 هجري قمري بدين سمت گماشته و به سال 1298 يعني سال بعد بركنار شد. او كه خطيبي فاضل بود و به سال 1334 هجري قمري درگذشت، نيكوكاري‌هاي فراواني داشت. از آن جمله اقدامي است كه روزنامه الزوراي بغداد آن را چنين گزارش مي‌كند: (سيد محمد مهدي آل طعمه كليددار حرم حضرت ابوالفضل مبلغ 125000 قرش كمك به ساخت كتابخانه رشيد در بغداد كمك كرد).

18. سيد مرتضي بن مصطفي بن حسن آل ضياء الدين؛ چون در هنگام به ارث رسيدن توليت به وي،‌هنوز خرسال بود،‌او سيد محمد مهدي توليت پيشگفته در رديف 17، اين سمت را در اختيار گرفت تا هنگامي كه نزد حكومت بغداد از او بدگويي كردند. هنگامي كه حكمران بغداد به زيارت كربلا آمد، از نزديك اطمينان يافت. سيد مرتضي توانايي اداره حرم را داراست. از همين روي،‌ به سال 1298 هجري قمري دربار عثماني فرمان توليت او را صادر كرد. از اين زمان تا هنگام رسيدن سيد مرتضي به سنّ‌ بلوغ، عمويش سيد عباس سيد حسين آل ضياء الدين به نيابت از او امور حرم را عهده‌دار بود. در روز پنج‌شنبه 18 ربيع الاول سال 1357 هجري قمري (17 ماه مه 1938 م) درگذشت. از اقدامات شايسته او مي‌توان از طرح آبرساني كربلا ياد كرد.

19. سيد محمد حسين بن سيد مرتضي آل ضياءالدين؛ پس از درگذشت پدرش به سال 1357 هجري قمري توليت حرم را در اختيار گرفت. او كه از شخصيت‌هاي برجسته و فرهيخته و داراي صفات برجسته‌اي بود، اقدامات و مواضع شايسته‌اي داشت كه از جمله است: اهداي هديه تشكر ارزشمندي به عباس محمود عقاد به مناسبت تأليف كتاب ابوالشهداء، برقراري صلح ميان مردم كاظمين و نجف در شب عاشوراي 1946م، بازداشتن پليس از ورود به حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) در خلال قيام مردمي در اكتبر 1952 م. او در روز 16 ربيع الثاني سال 1372 هجري قمري برابر با سال 1953م. درگذشت و در چهلم درگذشتش مجلس بي‌همانندي ترتيب دادند و شاعران و اديبان او را رثا گفتند.

20. سيد بدرالدين بن سيد محمد حسن آل ضياءالدين؛ در سال 1372 هجري قمري عهده‌دار توليت و به سال 1385 هجري قمري از اين سمت بركنار شد و در روز پنجشنبه 4 شوال 1406 هجري قمري درگذشت.

پس از بركناري‌اش در سال 1385 هجري قمري،‌سيد حسن سيد صافي آل ضياءالدين به جاي وي اداره حرم را در دست گرفت.

21. سيد محمد حسين بن مهدي آل ضياءالدين؛ از سال 1402 تا 1411 هجري قمري عهده‌دار توليت بود. اين كار را با درست‌انديشي و تدبير به انجام رساند.

آرامگاه مطهر قمر بني هاشم(ع) در طول تاريخ
از تواريخ  به دست مي‌آيد كه قبر مطهر قمر بني‌هاشم(ع) از دوره اموي به بعد، داراي آثار و قبر و درب ورودي و روضه و سرداب بوده است.

مثلا، بر پايه نقل كفعمي در بلدالامين ـ كه مجلسي هم در مزار بحار آورده است ـ در روايت صفوان بن مهران كه شيخ مفيد نقل كرده هر كجا دستور توقف بيرون درب براي اول دخول هست، براي حضرت عباس(ع) هم همان دستور صادر شده كه معلوم مي‌‌شود در قرن اول تا دوره امام صادق(ع) قبر آن حضرت روضه و درب ورودي داشته است.

مرحوم آيت الله سيد حسن صدر (قدس سره) در رساله‌اي كه در اين زمينه نوشته آورده است: در روز 11 محرم 61 هجري، كه خبر شهادت امام حسين(ع) و ياران با وفايش به كوفه رسيد، زنان كوفه جمع شدند به حدي كه تعداد آنان به ده هزار نفر رسيد و از آنجا كه عمال ابن زياد مانع تجمع مردها مي‌شدند و ضمنا زنان نيز از اين فاجعه عظمي سخت ناراحت بودند، با هم قرار گذاشتند كه در ششمين روز شهادت امام(ع) همه با هم به طرف كربلا حركت كنند تا كسي نتواند جلو آنها را بگيرد.

بديهي است،‌با حرمتي كه بويژه اعراب به زن مي‌گذراند، جلوي يك زن را نمي‌توان به آساني گرفت، چه رسد به ده هزار نفر زن. آنان در هفتمين روز شهادت امام حسين(ع) در كربلا حاضر شدند و در خلال حركت اين گروه كثير، زنان ناظر و شام و كوفه و قبايل و عشاير اطراف نينوا و قادسيه و كربلا نيز به آنها پيوستند و جمع بسيار انبوهي را تشكيل دادند كه تعداد آنها را تا صد هزار نفر گفته‌اند. زنان مزبور بر سر قبر سيدالشهداء وحضرت عباس(ع) سايباني و به عزاداري پرداختنمد و هيچ نيرويي نتوانست از آنها جلوگيري كند. آنان از همان روز هفتم بر مزار سيدالشهداء(ع) و اصحاب و ياران وي سايبان و اثر قبري پديد آوردند و يك هفته به عزاداري مشغول شدند.

بر پايه اين نقل تاريخي معلوم ميِ‌شود كه از همان دوران اموي آثار قبر شوده و شدت بروز احساسات پاك و جريحه‌دار شده مردم به حدي بوده كه امر و ابن زياد هم قادر بر منع و جلوگيري از تجمع چنين جمعيتي نبوده‌اند.

در خصوص قبر ابوالفضل(ع) بايد گفت كه علاوه بر زنان در آل محمد(ص) قبيله بني كلاب هم ـ كه ام البنين از آنها بود ـ و قبيله بني اسد و براي آبادي و عمران اين روضه و بارگاه كوشا بودند و بني اميه نيز به سبب دوستي كه با طايفه ام البنين داشتند، اگر در بناي قبر و روضه حضرت عباص(ع) نمي‌كردند مخالفتي هم نمي‌كردند. بناي بين 64 تا 72 را تكميل نموده و در سال منتصر عباسي براي جلب توجه علويين ساختمان مختصري در مزارات كربلا و براي پنجمين بار،‌ زيد داعي، مبالغي هنگفت براي ساختمان قبّه حضرت عباس اختصاص داد و روضه را تعمير كرد. پس از وي ديالمه در سال 371 هجري به فرما عضدالدوله ديلمي قبور شهداي كربلا و قبر ابوالفضل العباس(ع) را تجديد و سلطان رسما اعلان تشيع داد.

پس از ديلميان،‌ سلطان جلاير ايلكاني قبّه و بارگاه را تجديد بنا كرد 373 ق تا 907 ق، كه آغاز عصر صفوي است، يعني قريب 534 سال‌، بنا و سال مزبور مورد زيارت سياحان و زوار بوده است. در دوره صفويه، سال 32، ايلكاني تكميل و تعمير و مرمت و نوسازي شد. تا در عصر افشاريه نادرشاه به زيارت كربلا رفت و در سال 1155 حرم حضرت عباس(ع) آيينه‌كاري و گنبد مطهر ايشان مجددا كاشي‌كاري گرديد.

گنبد 2

چنانكه همه محدثين و مورخين مي‌دانند قمر بني‌هاشم(ع) خود را خدمتگزاران برادرش، حضرت سيدالشهداء امام حسين(ع) مي‌دانست و از برجسته‌ترين ويژگيهاي او به شمار مي رود. گويي تقدير الهي از همان آغاز برگرفت كه به پاداش اين خضوع و ادب،‌حضرت قمر بني هاشم(ع) در ميان شهداي كربلا تشخص ويژه‌اي يافته و مرقد با شكوه و مستقلي يابد و به مرور نيز اين شكوه و تشخص، بارزتر گردد.

از دوران آل بويه كه قبّه و بارگاهي براي قمر بني‌هاشم(ع) ساختند، مزار او مستقل، و داراي قبه و بارگاهي جداگانه بود. نوشته‌اند: در دوره نادرشاه، كه گنبد امام حسين(ع) را طلا گرفتند، وي خواست گنبد قمر بني هاشم(ع) را طلا كند، خواب ديد كه حضرت به وي فرمود: (بگذار كاشي باشد)، تا مقام خدمتگزاري و حمايت و فداكاري او از امام مشخص گردد.

مرحوم عمادزاده در مقدمه كتاب خصايص العباسيه مي‌نويسد: گنبد آن حضرت سالها كاشي بود، تا اينكه در سال 1337 هجري به دولت وقت گزارش دادند كه هداياي مردم به حضرت ابوالفضل(ع) به حدي است كه انبارها از طلا و نقره و مس و غيره پر شده، و از دولت وقت عراق اجازه خواستند كه آنها را به فروش برسانند و گنبد را طلا نمايند. آن مرحوم اضافه مي‌كند كه: نيك در ياد دارم رئيس دولت به كربلا آمد و دستور داد هداياي مردم به جاي خودش باشد و از 5% درآمد نفت گنبد را طلا نمايند و از آن سال گنبد قمر بني هاشم(ع) طلا شد و صحن و تكيه و رواق هم توسعه يافت.

عمارت آستانه ابوالفضل العباس(ع)
آستان مقدس حضرت ابوالفضل(ع) تاريخ مشتركي با آستانه سيدالشهداء ابي‌عبدالله‌الحسين(ع) دارد و يكي از مهمترين زيارتگاههاي شيعيان جهان است. حضرت ابوالفضل العباس(ع)، كه به امر برادرش سيدالشهداء(ع) به منظور تهيه آب براي خيمه‌گاه خانمدان نبوت به آبشخور فرارت رفته بود، در يك جنگ دليرانه در كنار نهر علقمي به شهادت رسيد و به علت دوري محل شهادت وي از خيمه‌گاه سيدالشهداء(ع) و ميدان نبرد و نيز شدت يافتن جنگ، پيكر مطهر او در همان محل باقي ماند و سپس همانجا نيز به خاك رفت. بني‌اسد، اولين كساني بودند كه قب مطهر آن حضرت را به شكلي بارز و برجسته بنا كرند كه آثار آن از بين نرود. اولين زائران اين آستانه مطهر نيز نخست عبيدالله فرزند حرّ جعفي،‌ از برجستگان شيعه در كوفه و سپس در بيستم صفر سال 62 ق صحابي مشهور جابر بن عبدالله انصاري بودند.

عمارت اول: مختار ثقفي در سال 66 قمري، با كمك جمعي از اعراب و نيز ايرانيان كه از شيعيان علي بن ابيطالب(ع) بودند؟ به خونخواهي سيدالشهداء(ع) قيام كرد و در دوران قدرت و حكومت او (توسط خود وي يا ديگر شيعيان) اولين عمارت آستانه بنا گشت و اين عمارت و به طور كلي تمام شهر كربلا كم كم رو به آباداني نهاد، ولي هارون الرشيد در سال 170 قمري دستور خراب كردن آن را داد.

عمارت دوم: مأمون، كه در سال 198 قمري قدرت را به دست گرفت، بر خلاف سياست پدر خود و براي جلب رضايت و كمك شيعيان خراسان، برخورد دوستانه‌اي با شيعيان در پيش گرفت، لذا محبان خاندان عصمت و طهارت اين فرصت تاريخي را مغتنم شمردده و بدينگونه، عمارت دوم آستانه در عصر مأمون انجام گرفت. در سال 232 قمري متوكل عباسي بر مسند خلافت نشست. وي كه نسبت به شيعيان و آل ابي طالب عناد خاصي داشت، دستور داد و آستانه حضرت سيدالشهداء(ع) و ابوالفضل العباس(ع) بلكه تمامي شهر كربلا را خراب كردند و پس از تخريب، تمامي منطقه را شخم زدند و به آن آب بستند.

عمارت سوم: المنتصر، خليفه عباسي، بر خلاف سياست پدر خود ـ متوكل ـ با شيعيان روش دوستانه و صميمانه‌اي داشت. وي اموال زيادي بين علويين تقسيم كرد و حكم به تعمير بناي شهر كربلا و آستانه ابوالفضل العباس(ع) داد. در نتيجه، كربلا در عصر او رونق يافت و زائرين آن بقاع مطهر از اطراف و اكناف به سوي اين شهر مقدس سرازير گشتند.

عمارت چهارم: در سال 367 قم عضدالدوله ديلمي وارد بغداد شد، سپس به زيارت كربلا و نجف شتافت و دستور داد مرقد عظيم و با شكوهي براي حضرت ابي‌الفضل‌العباس(ع) بنا كنند. بناي مزبور در سال 367 قمري آغاز شد و در سال 372 پايان يافت و عمارت امروزه آستانه مطهر حضرت ابوالفضل العباس(ع) از عضدالدوله است كه از شكوه و عظمت خاصي برخوردار است.

در عصر جلايريان: پس از تاسيس دولت جلايريان در ايران و به قدرت رسيدن شيخ حسن ايلكاني در سال 740 قمري، سلطان اويس (فرزند شيخ حسن) تعميرات را در اين آستانه مطهر شروع نمود كه در عصر فرزندش، سلطان احمد، در سال 786 پايان يافت و هداياي زيادي از ايران به آستانه مزبور ارسال شد.

در عصر صفويه: شاه اسماعيل صفوي بنيانگذار حكومت شيعي صفويه، روي 25 جمادي الثاني 914 قمري فاتحانه وارد بغداد گشت و مورد استقبال بي‌نظير شيعيان قرار گرفت. وي سپس در روز بعد، يعني 26 جمادي الثاني، به سمت كربلا حركت و يك شبانه روز در حرم ابي عبدالله الحسين(ع) معتكف گشت، آنگاه به آستانه حضرت ابوالفضل العباس(ع) شتافت و دستور تعميرات وسيعي را در آن آستانه صادر و دوازده قنديل از طلاي خالص به نام دوازده امام را كه با خود آورده بود به حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) اهدا كرد و تمامي حرم مطهر و رواقها را با فرش گرانبهاي ابريشم‌بافت اصفهان مفروش نمود و خدمه مخصوصي نيز براي نگاهداري و روشنايي قنديل آستانه استخدام كرد كه تبار آن امروزه با عنوان (آ‎ل قنديل) در كربلا شهرت دارد. اسماعيل صفوي، همچنين دستور كاشي‌كاري گنبد صادر كرد كه تا سال 1302 قمري كاشي‌كاري باقي بود.

در عصر نادرشاه افشار: در سال 1153 قمري نادرشاه هداياي زيادي به آستانه حضرت عباس(ع) ارسال داشت و تعميرات وسيعي در آن بارگاه ملكوتي انجام گرفت.

در عصر وهابيان: در 18 ذي الحجة الحرام سال 1216 قمري، كه انبوه مردم براي درك زيارت عيد غدير از كربلا به نجف اشرف رفته بودند، سعود بن عبدالعزيز وهابي فرصت را مغتنم شمرده و با لشگري عظيم به شهر كربلا حمله برد و حكم به تاراج تمامي شهر داد و آستانه حضرت ابوالفضل العباس(ع) را نيز خراب كرد و تمامي هداياي سلاطين و ملوك صفويه و نادرشاه و قنديل‌هاي طلا و نقره و غيره را به يغما برد.

در عصر قاجاريه: پس از حمله وهابيهاي سعودي به كربلا و رسيدن خبر اين جنايت وحشتناك به ايران، مردم خير ايران با همراهي و همدلي دولت وقت ايران (زمان فتحعلي شاه قاجار) كمك‌هاي سخاوتمندانه‌اي به اين شهر ماتم‌زده نمودند و تمامي خرابي‌هاي وارده را ترميم كردند. آستانه حضرت عباس(ع) نيز به شكل احسن تعمير گشت و از جمله اين تغييرات، نصب ضريح نقره اهدايي فتحلي‌شاه قاجار بود كه در سال 1227 قمري انجام گرفت. تعميرات آن آستانه مقدسه در طول دوران قاجاريه قطع نشد و ناصرالدين شاه كاشي‌كاري گنبد را تجديد كرد (در سال 1304 قمري كاشي‌كاري صحن شريف، و در سال 1305 قمري كاشي‌كاري گنبد مطهر انجام يافت). همچنين، شيخ عبدالحسين تهراني، معروف به شيخ العراقين، با استفاده از ثلث ميرزاتقي خان اميركبير ـ صدر اعظم مشهور ايران ـ تعميرات وسيعي در آستانه مزبور انجام داد.

در عصر حاضر: آستانه حضرت ابوالفضل العباس(ع) درحدود سيصد و پنجاه متري شمال شرقي آستانه سيدالشهداء ابي عبدالله الحسين(ع) قرار دارد و در يك ميدان بزرگ هر دو آستانه را دربرگرفته است. قبر مطهر در وسط حرم شريف واقع شده و بر روي آن صندوق خاتم نفيس اهدايي قرار دارد كه با گذشت زمان تعميراتي روي آن انجام شده است. روي صندوق را ضريح نقره‌اي پوشانده كه به همت بزرگ مرجع جهان تشيع، مرحوم آيت الله العظمي سيد محسن حكيم (قدس سره) و با دست هنرمندان ايراني در اصفهان با به كار بردن چهارصد هزار مثقال نقره خالص و هشت هزار مثقال طلا پس از سه سار كار مداوم در سال 1385 قمري در حرم مطهر نصب گشته است. چهار طرف حرم شريف داراي چهار رواق قرينه است كه ابهت خاصي به حرم بخشيده و به يكديگر منتهي مي‌گردند. سقف و تمامي ديوارهاي حرم مطهر و رواقها به دست هنرمندان ايراني آينه‌كاري شد و بر فراز ضريح يك گنبد بزرگ بنا شده كه در سال 1375 قمري طلاكاري آن انجام يافته است. در دو طرف ايوان جنوبي حرم، دو مأذنه (مناره) به شكل زيبايي سر به فلك كشيده است. در قسمت جنوبي حرم يك ايوان سرتاسري سرپوشيده واقع شده است كه در وسط آن يك در طلايي ميناكاري ساخت اصفهانو در سمت شرق و غرب آن نيز دو در كوچك ديگر واقع است كه هر سه در به داخل رواق جنوبي منتهي مي‌شود.

آستانه حضرت ابوالفضل العباس(ع) داراي يك صحن چهارگوش است كه حرم مطهر در وسط آن واقع شده و در چهار طرف صحن حجراتي بنا گشته كه در آن جمع كثيري از علماي اماميه و سلاطينو امراي شيعه دفن شده‌اند و كاشي‌كاري موجود در تمامي صحن آستانه، مربوط به عصر قاجاريه و بعد از آن است. صحن شريف داراي هشت در بزرگ ورودي و خروجي است: در قسمت جنوب صحن، در قبله و يا درب‌الرسول(ص) و در قسمت شمال درب امام محمد جواد(ع) قرار دارد. قسمت غرب صحن داراي چهار درب مي‌باشد: 1. درب امام حسن(ع) 2. درب امام حسين(ع) 3. درب امام صاحب الزمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) 4. درب امام موسي بن جعفر(ع). قسمت شرقي صحن نيز داراي دو درب به نامهاي درب امام اميرالمؤمنين(ع) و درب امام علي بن موسي الرضا(ع) مي‌باشد. مساحت آستانه ابوالفضل العباس(ع) بالغ بر 4370 متر مربع مي‌باشد و از نظر نقشه و سبك معماري مانند آستانه سيدالشهداء ابي‌عبدالله‌الحسين (ع)، منتها كوچكتر از آن است. 

سقاخانه‌ها
در صحن حضرت ابوالفضل(ع) دو سقاخانه عمومي وجود داشته است:

1. يكي از اين آبخورگاه‌ها در ضلع شرقي صحن و در مقابل مقبره راجه قرار داشته و بهره هند (طايفه‌اي از اسماعيليان) آن را نوسازي كرده بودند و در جوار آن نيز دو درخت ميوه و يك درخت سدر بوده است.

2. ديگري در ضلع غربي،‌ در جوار باب السوق بوده و در نزديك آن دو درخت خرما وجود داشته است. البته امروزه از اين آبخورگاه‌ها و همچنين از درختان نخل و سدر اثري نيست.

اطلاعات جديدي از ضريح حضرت ابوالفضل العباس(ع)كه در اصفهان ساخته شد
طبق دستور حضرت آيةالله العظمي آقاي حاج سيد محسن حكيم شروع به ساختن ضريح جهت مرقد حضرت ابوالفضل(ع) مي‌گويد: به طور تقريب مبلغ 00/000/10 ريال هزينه آن گرديد كه در حدود 6% آن را حضرت آيةالله حكيم شخصا پرداخت نمودند و 40% آن نيز از شهرهاي مختلف ايران مجددا توسط حضرت آيةالله حكيم و يا به حساب مخصوص در بانك بازرگاني در اصفهان ريخته شد.

ضريح مطهر حضرت ابوالفضل العباس(ع)، به طروي كه در عكس مشاهده مي‌شود، بسيار ظريف و زيبا و با دقت هنرمندان بنام اصفهاني ساخته شده است. زرگري ضريح توسط (آقاي حسين پرورش)، قلمزني آن توسط آقايان (سيد اسدالله خسرواني) و (احمد نيازي)، و ميناكاري نيز توسط (آقاي شكرالله صنيع‌زاده) انجام گرفته است. ضمنا اسكلت چوبي ضريح را هم آقايان (اخوان خالق زادگان) اهدا كرده‌اند. اين ضريح از طلا و نقره و ميناكاري به طرزي جالب و ديدني ساخته شده و مدت 18 ماه تعداد زيادي از استادان مشغول ساختن آن بوده‌اند. ضريح مذكور را پس از ساخته شدن مدتي در مسجد شاه اصفهان به معرض زيارت و تماشاي آن مي‌رفتند.

به دستور حضرت آيةالله حاج سيد محسن حكيم، حجةالاسلام ـ آقاي حاج سيد ابراهيم طباطبايي داماد آقاي حكيم ـ و آقايان حاج سيد محمد افضل و حاج ميرزا حسن كلاهدوزان در اين مورد همكاري وكوشش و نظارت كلي داشتند.

ضمنا يك جفت درب از طلا و نقره و ميناكاري جهت حرم مطهر حضرت ابوالفضل العباس(ع) از طرف آقايان حاج حسن واحد و محمود و ابوالقاسم جليليان به سرپرستي آقاي حاج سيد محمد افضل به اتمام رسيد كه آن هم با ضريح مطهر حمل گرديد.

همچنين يك زوج درب منبت‌كاري بسيار زيبا از طرف اخوان خالق‌زادگان جهت درب قبله صحن حضرت اباعبدالله الحسين(ع) ساخته شده  است.

بسيار باعث مسرت و خشنودي است كه توسط شيعيان ايراني، بالاخص اهالي اصفهان، براي تحكيم مباني دين مبين اسلام بخصوص حفظ شعائر مذهبي چنين اقدامات مفيد و مؤثري به عمل مي‌آيد.

بامداد روز پنجشنبه بيست و هفتم آبان ماه: بدرقه‌كنندگان ضريح از قزوين به همدان و كرمانشاه رفتند و پس از صرف شام در كرمانشاه عازم مرز خسروي شدند.

كاروان حامل ضريح روز جمعه وارد خانقين شد و بامداد شنبه طي مراسمي از خانقين عازم بغداد گرديد.

---

منبع: پايگاه اطلاع رساني حضرت ابوالفضل العباس(ع)