در جاده نيشابور به مشهد بقعه اي است با ساختماني قديمي که
در اتاقکي از آن بنا سنگي سياه با جاي پايي نقر شده بر آن ديده مي شود. زائران
به اين بقعه قدم گذارده ، آن جاي پا را بوسيده وخاک آن را بر ديده مي کشند ؛
اين مکان، قدمگاه علي ابن موسي الرضاست. مردم عاشق آن خطه 1200 سال پيش به يمن
قدوم مبارک امامشان جاي پايي را بر سنگ نقر کرده و معجزه عشق را به نمايش
گذاشتند، اين مکان جايي است که خاک پا ، توتياي چشم و درمان آلام جسم و جان است
. از اين قدمگاههاي فراموش شده در کشورمان بسيار است که در طي سفر امام هشتم
علي بن موسي الرضا(ع) در جاي جاي اين خاک از زمين برآمده و قبله حاجات اهل دل
شده است. از اينرو بنا داريم در اين فرصت اندک جغرافياي مسير حرکت امام را از
مدينه تا مرو( مقر حکومت مامون) بررسي کنيم، هر چند در مسير حرکت امام رضا از
مدينه تا مرو اختلاف نظر وجود دارد ولي در اين گفتار سعي شده مسيري که بيشترين
منابع تاريخي بر آن اتفاق نظر دارند بررسي گردد.
" مسيري که مامون تاکيد داشت حضرت رضا را از آن عبور دهد يکي از راههاي متداول
آن زمان به شمار مي رفت و آن از مدينه به بصره و از طريق سوق الاهواز( اهواز)
به فارس و سپس از راه کوير و بيابان ميان ايالت هاي فارس و خراسان مي گذشت و به
مرو ختم مي شد."(1) اين مسير در نقشه با رنگ سبز مشخص شده است.
" راه ديگري که در آن زمان متداول بود از مدينه به سمت
کوفه و مدينه الاسلام (بغداد) مي رفت و سپس از آن جا به سمت ري، قم و خراسان و
بالاخره به مرو منتهي مي شد."(2) اين مسير در نقشه با رنگ زرد مشخص شده است و
چنانکه ملاحظه مي شود اين مسير در ابتدا تا معدن نقره و از نيشابور تا انتها (
مرو) با مسير اول مشترک است. ولي در نقد مسير دوم مي توان به اين مطلب اشاره
کرد: عبور از سه شهر کوفه، بغداد و قم ؛ از اين سه شهر کوفه و قم مرکز تجمع
شيعيان در آغاز قرن سوم اسلامي بود و عبور امام رضا از اين دو شهر مي توانست به
قدرتمندي شيعيان اين نواحي و شورش احتمالي آنان بيانجامد. و شهر سوم يعني بغداد
و مرکز تجمع و قدرت عباسيان که از ولايت عهدي امام رضا خشمگين بودند و آن را
انتقال قدرت از آل عباس به آل علي قلمداد مي کردند ، پس در هر دو صورت اين مسير
و انتخاب آن به زيان مامون بوده است، لذا دلايل عقلي و منطقي علاوه بر دلايل و
مستندات تاريخي بر مسير اول مرتبت است." از اين رو مسيري که مامون براي انتقال
امام رضا از مدينه به مرو انتخاب کرده بود از ديدگاه جغرافياي طبيعي، اجتماعي،
سياسي و مذهبي بسيار حساب شده و زيرکانه بود."(3) سفر امام رضا از مدينه تا مرو
را در 5 بخش زير مي توان دسته بندي کرد:
1- از مدينه تا بصره
2- از بصره تا فارس
3- از فارس تا يزد
4- از يزد تا خراسان
5- امام در خراسان
1- از مدينه تا بصره:
دو تن از ماموران مامون به نام هاي رجاء بن ضحاک و ياسرخادم به همراه
نامه ايي مامور انتقال امام از مدينه به مقر حکومت وي بودند." رجاء بن ضحاک و
ياسرخادم به منزل امام رفتند و نامه مامون را به حضرت تسليم کردند. امام با
فرستادگان مامون سخني نگفت و با کراهت نامه را خواند و به ناچار پيشنهاد مامون
را پذيرفت و آماده سفر شد و در اولين گام قبل از آغاز سفر به سوي مرو، امام دست
به اقداماتي زد که ماهيت پذيرش ولايت عهدي را آشکار ساخت"(4) امام رضا(ع) با
دست زدن به اقداماتي نظير وداع با مرقد مطهر رسول اکرم، تعيين جانشين و اعلام
امامت امام جواد(ع) و وداع با خانواده خويش نشان دادند که ولايت عهدي ظاهري
آراسته و مجلل بر چهره تبعيد و نفي بلد است. " منابع اوليه و ساير تواريخ معتبر
آغاز حرکت امام رضا را از مدينه به سوي بصره ذکر کرده اند. با اين وجود برخي از
منابع به خصوص تذکره هاي متاخر مي نويسند: حضرت ، ابتدا به مکه رفته و در اين
سفر امام جواد نيز همراه ايشان بوده است ، امام با خانه خدا وداع کرده و سپس از
مکه به سفر ادامه داده اند."(5) گزارش منابع مختلف درباره سفر امام رضا از
مدينه به مکه سپس به بصره متناقض و نامشخص است برخي امام جواد را همراه پدر
بزرگوارشان در مکه ديده اند، برخي نامه ايي از امام رضا در مکه دريافت داشته
براي امام جواد به مدينه برده اند، اينگونه اقوال از نامشخص و متناقص بودن سفر
امام رضا به مکه حکايت دارد. علاوه بر اين، اوضاع مکه در آن زمان چندان آرام
نبود لذا" سفر امام رضا به مکه... به لحاظ سياسي مغاير سياست مامون و دستور وي
به فرستادگانش مي باشد"(6) به همين دليل نمي توان سفر امام رضا از مدينه به مکه
و سپس به مرو را داري حجت هاي آشکار تاريخي دانست و به احتمال زياد بايد بر اين
باور بود که در سفر از مدينه به مرو امام رضا به مکه سفر نکرده اند. امام در طي
سفر به بصره در بناج( بروزن کتاب) که در6 منزلي بصره است توقف مي کنند و پس از
استقبال شيعيان آن منطقه عازم بصره مي شوند.
2- از بصره تا فارس
- از بصره تا سوق الاهواز:
" از ديار عرب( عراق) تا خوزستان دو راه وجود دارد، يکي از بغداد به واسط و از
واسط به خوزستان و راه ديگر از بصره به خوزستان که کوتاهترين راه و فاصله ميان
ايران و عراق آن روز محسوب مي شد."(7)
راه بصره- اهواز در آن زمان 9 منزل و سي و شش فرسنگ بود ولي از نامهاي قديم
منازل اين مسير در نقشه هاي امروزين اثري نمانده است از اينرو به سختي مي توان
مسير حرکت امام را مشخص کرد " امام رضا از بصره به اهواز حرکت کرد ولي از
جزئيات مسير حرکت امام و منزل گاههايي که حضرت در آن توقف فرمود منابع هيچ
گزارشي ارائه نکرده اند."(8)
با ورود امام رضا به اهواز، بيماري امام روي مي دهد که منابع دليل بيماري امام
را هواي بسيار گرم و مرطوب اين شهر بيان مي کنند، لذا مي توان دريافت که سفر
امام در تابستان رخ داده است.
چنانکه از نقشه برمي آيد از اهواز دو خط زرد رنگ به شوشتر و دزفول ترسيم شده که
بيانگر مسيراحتمالي امام است . سه بقعه به نام امام رضا در شوشتر، دو بقعه به
نام شاخراسون( شاه خراسان) در دزفول و شوشتر و دو بقعه ديگر به نام هاي امام
ضامن وجود دارد که بايستي با نظري تقادانه به آن نگريست. " اين بناها( يادبود
امام رضا) که تعدادشان قريب به ده بنا مي رسد اگر چه از حيث کثرت، گذر امام رضا
را در ايندو شهر قوت مي بخشند اما به لحاظ اعتبار، متزلزل و مبهم هستند. سه
بقعه امام رضا ديمي در شوشتر که عوام آن را محل توقف حضرت رضا مي دانند برابر
گفته شرف الدين شوشتري سندي ندارد... بقعه شاخراسون در دزفول نيز... با ابهام
روبروست."(9) تاريخ هاي محلي سفر امام به اين دو شهر را تائيد نمي کنند. همچنين
با توجه به نقشه و موقعيت جغرافيايي شوشتر و دزفول گذر حضرت رضا را از اين دو
شهر دور از واقع مي نماياند چرا که امام بايستي راه رفته به شوشتر را بازگشته و
سپس به دزفول مي رفتند که اين سفر عقلاني نمي نمايد.
- از اهواز تا فارس:
درباره ادامه مسير حرکت امام علي بن موسي الرضا به فارس منابع توضيحي نمي دهد
که حضرت از کدام راه به سمت فارس و از آن جا به خراسان عزيمت کرده است. و ما
تنها از طريق اتصال نقاط جغرافيايي روشن که در منابع ذکر شده مي توانيم جزئيات
مسير حرکت حضرت و منازل بين راه را به دست آوريم و يا حدس بزنيم زيرا مسير راه
خوزستان به فارس منحصر به يک راه نيست."(10) از اهواز به فارس 24 منزل و در
مجموع 102 فرسنگ راه بوده است." احتمال دارد حضرت در سفر تاريخي خود به مرو از
راه ارجان، را مهرمز گذشته باشند زيرا نسبت به ابتدا و ميانه اين راه گزارش
هايي از عبور آن حضرت در دست داريم."(11)
درباره خروج امام از اهواز خبر دقيقي وجود دارد که امام از پل اربق يا اربک
عبور کرده اند و اين خود کليدي براي حل اين معماست. در ادامه مسير پل اربک " در
شهر ارجان قديم( بهبهان) قدمگاهي است موسوم به قدمگاه امام رضا. وجود اين
قدمگاه در اين مکان مسير امام علي بن موسي الرضا را... روشن مي کند. قدمگاه
بعدي که در منابع تاريخ محلي به تناوب از آن ياد شده شهر ابرقو يا ابرکوه است
که در منتهي اليه جاده شمالي شيراز به شهر يزد است."(12) منابع تاريخي اطلاع مي
دهند که امام رضا از اهواز و از طريق فارس و نه شهر شيراز به سمت خراسان رفته
اند. " از ورود حضرت علي بن موسي الرضا به شيراز در منابع گزارش موثقي ثبت نشده
است و در منابع محلي تاريخ اين شهر هيچگاه قدمگاه و يا بناي يادبودي به آن حضرت
منسوب نيست. اين موضوع احتمال عبور حضرت رضا را از راه باستاني اهواز به
پاسارگاد که بعد از ارجان از طريق راههاي کوهستاني منطقه کهکيلويه به جلگه
مرودشت اصطخر مي پيوست قوت مي بخشد."(13)
3- از فارس تا يزد:
ابن بلخي منازل شيراز به يزد را 9 منزل و مسافت ميان اين دو شهر را 54
فرسنگ ياد کرده است. در آن روزگار يزد نه شهر مهمي به قاعده امروز که از توابع
شهر اصطخر بوده است. در اين منطقه چند قدمگاه و بناي يادبود امام رضا(ع) وجود
دارد." با توجه به تاکيد منابع به عبور آن حضرت از راه کوير به سوي مرو، بر
اعتبار اين قدمگاه ها افزوده مي شود."(14) ولي چنانکه گفته شد يزد در قرن دوم
اسلامي نه يک شهر که يک منطقه بياباني بوده است لذا " از عبور حضرت رضا از يزد
در منابع اوليه به صراحت نامي به ميان نيامده است و تنها به ذکر عبور آن حضرت
از يک کوير و يا بيابان اشاره کرده اند."(15)
برخي بر اين باورند که امام ر ضا در طي مسير وارد شهر قم شده و در منزل يکي از
اهالي اين شهر منزل کرده اند که اين مکان امروزه به مدرسه رضويه يا ماموريه
شهرت يافته است. ولي بايد اذعان کرد که مامون گذر امام از شهرهاي محل تجمع
شيعيان را ممنوع کرده بود. لذا حضور امام در اين شهر سند محکم ندارد از سوي
ديگر " در مورد توقف حضرت در قم منابع تاريخ محلي نيز آن را تائيد نمي کند.
تاريخ قم که از قديمي ترين منابع تاريخ محلي است( 378 ق. حسن قمي) هيچگونه
اطلاعي از عبور حضرت رضا از شهر قم نمي دهد. کليني نيز در اصول کافي مي نويسد:
مامون آن حضرت را از بصره و شيراز( که شيعيانش کمتر بودند) به مرو حرکت
داد..."(16)
4- از يزد تا خراسان
به طور کل تعيين خط مسير دقيق سفر امام رضا به واسطه گزارش هاي متعدد و
گاه متناقض منابع دشوار است. به همين سياق تعيين مسير حرکت امام رضا از يزد تا
خراسان نيز با دشواري همراه است. " تنها نقطه روشن که در اين مسير از منابع
اوليه به دست مي آيد اشاره ايي است که شيخ صدوق و ساير منابع معتبر به مسير راه
کوير و ورود آن حضرت به نيشابور کرده اند."(17) با توجه به نقشه در فرانق و
رباط پشت بادام نشانه هايي دال بر عبور امام رضا از اين مناطق وجود دارد. برخي
معتقدند که امام از رباط پشت بادام به دامغان سپس به نيشابور رفته( مسير آبي و
سپس زرد رنگ) و برخي منابع معتقدند که امام با گذر از جناح شرقي کويرلوت به
نيشابور وارد شده اند. " دامغان به لحاظ جغرافيايي در خط سير حرکت حضرت رضا
واقع شده، گذر آن حضرت از اين منطقه محتمل به نظر مي رسد."(18)
5- امام در خراسان:
خوشبختانه از ورود امام رضا به نيشابور گزارش هاي متعدد و مستندي وجود
دارد به ويژه حديث سلسله الذهب که امام در اين شهر ايراد فرموده اند خود به قوت
گزارش هاي ورود امام به نيشابور افزوده است. " مهمترين و معتبرترين گزارشي که
از توقف حضرت رضا در نيشابور ضبط شده است. روايت عبدالسلام بن صالح ابوصلت هروي
است که حديث مشهور و معروف سلسله الذهب را از امام رضا در نيشابور نقل مي
کند."(19)
چشمه کهلان که امام در آن غسل کرده و در کنار حوض آن به نماز ايستاده اند و
همچنين قدمگاه نيشابور در 24 کيلومتري آن شهر يادگاري هاي مستند و مستدل حضور
امام رضا در اين شهراست. بايد توجه داشت که نيشابور در آن زمان از شهرهاي آباد
و بزرگ خراسان به شمار آمده و ابر شهر ناميده مي شد لذا بعيد نمي نمايد که مکان
فعلي قدمگاه نيشابور که اينک در جاده نيشابور به مشهد واقع شده است ، آن زمان
در خود شهر نيشابور و يا در حومه آن بوده باشد. امام رضا پس از نيشابور به طوس،
ده سرخ و کوه سنگي سفر کرده اند داستان هاي مشهور بين مردم اين ناحيه خود گوياي
حضور امام در اين منطقه است.
در ده سرخ امام به منظور دستيابي به آب جهت وضو زمين را به دست خويش اندکي حفر
کرده، چشمه اي مي جوشد که تاکنون موجود است.
در کوه سنگي، امام برکت سنگ هاي اين ناحيه را که از آن ديگ ها و ظروف سنگي مي
تراشيدند طلب مي کنند که تا امروز نيز همچنان اين شغل در اين ناحيه برجاست.
استقبال گرم مردم نيشابور از امام سبب مي شود که مامون
به حبس امام در سرخس دستور دهد. تا شايد از اين طريق تماس امام با مردم را
غيرممکن سازد. سرخس آخرين شهر پيش از مرو و يا مقصد حرکت است امام رضا (ع) در
شهر مرو با وجود سلطه آشکار مامون مورد استقبال مردم واهالي آن شهر قرار مي
گيرند، و در همين شهر است که به ناچار ولايت عهدي مامون را پذيرفته و به زهرکين
خاندان سياه جامه و سياه دل بني عباس به شهادت مي رسند.
اين سفر را به راستي بايد سفر اندوه دانست ، امام رضا
(ع) با دسيسه مامون از مدينه النبي فراخوانده مي شوند ، و امام با تسليم شدن به
خواست خداو راضي بودن به رضاي او ، لقب رضاي آل محمد (ص) مي يابند ؛ اينک
مشهدالرضا قبله هر ايراني مسلماني است. گرچه سفر امام به مرو سفري آکنده از
اندوه بوده است، گرچه امام را از جوار حضرت رسول دور ساخته است ، ولي اينک امام
رضا (ع) در حلقه ايي از عاشقانش شب و روز طواف مي شود ؛ و اگر نبود مشهدالرضا،
ايران از قلبي تپنده و دلي زنده خالي مي شد . رنج مردان خدا تنها صورت رنج دارد
ولي درباطن خيرکثيري در آن مستتر است که اينک شاهد آن هستيم ، بي هيچ گزافه ايي
مي توان گفت که ما هرچه داريم از برکت حضور امام رضاست که در مشهد خويش دست
پربرکتش را بر سرمان گسترده است .
منبع:
شبكه
تبيان
