زندگى امام هشتم عليه‏السلام، كه قريب بيست‏ سال از اين دوره تعيين كننده و مهم را فراگرفته از جمله برجسته‏ترين بخش‌هاى آن است كه بجاست درباره آن تامل و تحقيق لازم به كار رود . مهمترين چيزى كه در زندگى ائمه عليهم‏السلام، به ‏طور شايسته مورد توجه قرار نگرفته، عنصر «مبارزه حاد سياسى» است. از آغاز نيمه دوم قرن اول هجرى كه خلافت اسلامى به‏ طور آشكار با پيرايه‏هاى سلطنت آميخته شد و امامت اسلامى به حكومت جابرانه پادشاهى بدل گشت، ائمه اهل بيت عليهم‏السلام، مبارزه سياسى خود را به ‏شيوه‏اى متناسب با اوضاع و شرايط، شدت بخشيدند.

بزرگترين ‏هدف اين ‏مبارزه‏ تشكيل نظام اسلامى و تاسيس حكومتى بر پايه امامت ‏بود. بى‏شك تبيين و تفسير دين با ديدگاه مخصوص اهل بيت وحى، و رفع تحريف‏ها و كج ‏فهمى‏ها از معارف اسلامى‏ و احكام‏ دينى نيز هدف مهمى براى جهاد اهل بيت ‏به حساب مى‏آمد. اما طبق قرائن حتمى، جهاد اهل بيت ‏به اين هدف‌ها محدود نمى‏شد و بزرگترين هدف آن، چيزى جز تشكيل حكومت علوى و تاسيس نظام عادلانه اسلامى نبود. بيشترين ‏دشواري‌هاى ‏زندگى‏ مرارت ‏بار و پر از ايثار ائمه و ياران آنان به خاطر داشتن اين هدف بود و ائمه عليهم‏السلام، از دوران امام سجاد عليه‏السلام، و بعد از حادثه عاشورا به زمينه‏سازى دراز مدت براى اين مقصود پرداختند.

در تمام دوران صد و چهل ساله ميان حادثه عاشورا و ولايتعهدى‏ امام هشتم عليه‏السلام، جريان وابسته به امامان اهل بيت ‏(يعنى شيعيان) هميشه بزرگترين و خطرناكترين دشمن دستگاه‌هاى خلافت ‏به حساب مى‏آمد. در اين مدت بارها زمينه‏هاى آماده‏اى پيش آمد و مبارزات تشيع كه بايد آن را نهضت علوى نام داد به پيروزي‌هاى بزرگى نزديك گرديد.

اما، در هر بار موانعى بر سر راه پيروزى نهايى پديد مى‏آمد و غالبا بزرگترين ضربه از ناحيه تهاجم بر محور و مركز اصلى اين نهضت، يعنى ‏شخص‏ امام ‏در هر زمان و به زندان افكندن يا به شهادت رساندن آن حضرت وارد مى‏گشت و هنگامى‏ كه ‏نوبت ‏به امام بعد مى‏رسيد اختناق و فشار و سختگيرى به حدى بود كه براى آماده كردن زمينه به زمان طولانى ديگرى نياز بود .

ائمه عليهم‏السلام در ميان طوفان سخت اين حوادث، هوشمندانه و شجاعانه تشيع را همچون جريانى كوچك اما عميق و تند و پايدار از لابه‏لاى گذرگاه‌هاى دشوار و خطرناك گذراندند. و خلفاى اموى و عباسى در هيچ زمان نتوانستند با نابود كردن امام، جريان امامت را نابود كنند و اين خنجر برنده همواره در پهلوى دستگاه خلافت، فرو رفته ماند و به صورت تهديدى هميشگى آسايش ‏را از آنان ‏سلب ‏كرد. هنگامى‏ كه حضرت ‏موسى ‏بن ‏جعفر، عليه‏السلام، پس از سال‌ها حبس در زندان هارونى مسموم و شهيد شد در قلمرو وسيع سلطنت عباسى اختناقى كامل حكمفرما بود. در آن فضاى گرفته كه به گفته يكى از ياران ‏امام‏ على‏ بن موسى عليه‏السلام، «از شمشير هارون خون مى‏چكيد.» بزرگترين هنر امام معصوم و بزرگوار ما آن بود كه توانست درخت تشيع را از گزند طوفان حادثه سلامت ‏بدارد و از پراكندگى و دلسردى ياران پدر بزرگوارش مانع شود و با شيوه تقيه ‏آميز و شگفت‏آورى جان خود را كه محور و روح جمعيت ‏شيعيان بود حفظ كرد و در دوران قدرت مقتدرترين خلفاى بنى‏عباس و در دوران استقرار و ثبات كامل آن رژيم مبارزات عميق امامت را ادامه داد. تاريخ نتوانسته است ترسيم روشنى از دوران ده‏ ساله زندگى امام هشتم در زمان هارون و بعد از او در دوران پنج ‏ساله ‏جنگ‌هاى ‏داخلى‏ ميان ‏خراسان و بغداد به ما ارائه كند. اما به تدبر مى‏توان فهميد كه امام هشتم در اين دوران همان مبارزه دراز مدت اهل بيت عليهم‏السلام را كه در همه اعصار بعد از عاشورا استمرار داشته با همان جهت‏گيرى و همان اهداف ادامه مى‏داده است. هنگامى كه مامون در سال صد و نود و هشت از جنگ قدرت با امين فراغت ‏يافت يكى از اولين تدابير او حل مشكل علويان و مبارزات تشيع بود، او براى اين منظور، تجربه همه خلفاى سلف خود را پيش چشم داشت.

تجربه‏اى كه نمايشگر قدرت، وسعت و عمق روزافزون آن نهضت و ناتوانى دستگاه‌هاى قدرت از ريشه ‏كن كردن و حتى متوقف و محدود كردن آن بود. او مى‏ديد كه سطوت و حشمت هارونى حتى با به ‏بند كشيدن طولانى و بالاخره مسموم كردن امام هفتم در زندان هم نتوانست از شورش‌ها و مبارزات سياسى، نظامى، تبليغاتى و فكرى شيعيان مانع شود. او اينك در حالى كه از اقتدار پدر و پيشينيان خود نيز برخوردار نبود و به علاوه بر اثر جنگهاى داخلى ميان بنى عباس، سلطنت عباسى را در تهديد مشكلات بزرگى مشاهده مى‏كرد بى‏شك لازم بود به خطر نهضت علويان به چشم جدى‏ترى بنگرد. شايد مامون در ارزيابى خطر شيعيان براى دستگاه خود واقع‏بينانه فكر مى‏كرد. گمان زياد بر اين است كه فاصله پانزده ساله بعد از شهادت امام هفتم تا آن روز و به ويژه فرصت پنج ‏ساله جنگ‌هاى داخلى، جريان تشيع را از آمادگى ‏بيشترى‏ براى ‏برافراشتن‏ پرچم حكومت‏ علوى ‏برخوردار ساخته بود.

در اين حادثه امام هشتم على ‏بن موسى‏الرضا عليه‏السلام، در برابر يك تجربه تاريخى عظيم قرار گرفت و در معرض يك نبرد پنهان سياسى كه پيروزى يا ناكامى در آن مى‏توانست ‏سرنوشت تشيع را رقم بزند، واقع شد.

در اين نبرد رقيب كه ابتكار عمل را به دست داشت و با همه امكانات به ميدان آمده بود مامون بود. او با هوشى سرشار و تدبيرى قوى و فهم و درايتى ‏بى‏سابقه ‏قدم در ميدانى نهاد كه اگر پيروز مى‏شد و مى‏توانست آن چنان كه برنامه‏ريزى كرده بود كار را به انجام برساند، يقينا به هدفى دست مى‏يافت كه از سال چهل هجرى - يعنى از شهادت على‏ بن ابى‏طالب عليه‏السلام - هيچ يك از خلفاى ‏اموى و عباسى با وجود تلاش خود نتوانسته بودند به آن دست‏ يابند؛ يعنى مى‏توانست درخت تشيع را ريشه‏كن كند و جريان معارضى را كه همواره همچون خارى در چشم سردمداران خلافت‌هاى طاغوتى فرو رفته بود به كلى نابود سازد.

اما امام هشتم با تدبيرى الهى بر مامون‏ فائق آمد و او را در ميدان نبرد سياسى كه خود به وجود آورده بود به ‏طور كامل شكست داد و نه فقط تشيع، ضعيف يا ريشه ‏كن نشد بلكه حتى ‏سال ‏دويست و يك هجرى، يعنى سال ولايتعهدى آن حضرت، يكى از پربركت‏ترين ‏سال‌هاى ‏تاريخ ‏تشيع شد و نفس تازه‏اى در مبارزات علويان دميده شد؛ و اين همه به بركت تدبير الهى امام هشتم و شيوه حكيمانه‏اى بود كه ‏آن ‏امام ‏معصوم‏ در اين آزمايش بزرگ از خويشتن نشان داد.

براى اين كه پرتوى بر سيماى اين حادثه عجيب افكنده شود به تشريح كوتاهى‏ از تدبير مامون‏ و تدبيرامام در اين حادثه مى‏پردازيم.

مامون‏ از دعوت ‏امام‏ هشتم‏ به ‏خراسان چند مقصود عمده را تعقيب مى‏كرد: اولين و مهمترين آنها، تبديل صحنه مبارزات حاد انقلابى شيعيان به عرصه‏ فعاليت ‏سياسى‏ آرام ‏و بى‏خطر بود. همان‏طور كه گفتم شيعيان در پوشش‏ تقيه، مبارزاتى خستگى‏ناپذير و تمام نشدنى داشتند، اين مبارزات كه با دو ويژگى همراه بود، تاثير توصيف ‏ناپذيرى ‏در برهم زدن بساط خلافت داشت، آن دو ويژگى، يكى مظلوميت ‏بود و ديگرى قداست.

شيعيان با اتكاء به اين دو عامل نفوذ، انديشه شيعى را كه همان تفسير و تبيين اسلام از ديدگاه ائمه اهل‏بيت است، به زواياى دل و ذهن مخاطبان ‏خود مى‏رساندند و هر كسى ‏را كه از اندك آمادگى برخوردار بود، به آن طرز فكر متمايل و يا مؤمن مى‏ساختند و چنين بود كه دائره تشيع، روز به روز در دنياى اسلام گسترش‏ مى‏يافت و همان مظلوميت و قداست ‏بود كه با پشتوانه تفكر شيعى اينجا و آنجا در همه دوران‌ها قيام‌هاى مسلحانه و حركات ‏شورشگرانه ‏را بر ضد دستگاه‌هاى‏ خلافت ‏سازماندهى مى‏كرد.

مامون مى‏خواست ‏يكباره آن خفا و استتار را از اين جمع مبارز بگيرد و امام را از ميدان مبارزه انقلابى به ميدان ‏سياست‏ بكشاند و به اين وسيله كارايى ‏نهضت ‏تشيع ‏را كه بر اثر همان استتار و اختفا روز به روز افزايش يافته بود به صفر برساند. با اين كار مامون آن دو ويژگى مؤثر و نافذ را نيز از گروه علويان مى‏گرفت زيرا جمعى ‏كه ‏رهبرشان‏ فرد ممتاز دستگاه خلافت و وليعهد پادشاه مطلق‏العنان وقت ‏و متصرف در امور كشور است نه مظلوم است و نه آن چنان مقدس.

اين تدبير مى‏توانست فكر شيعى را هم در رديف بقيه عقايد و افكارى كه درجامعه طرفدارانى داشت قرار دهد و آن ‏را از حد يك تفكر مخالف دستگاه كه اگر چه از نظر دستگاه‌ها ممنوع و مبغوض‏ است ‏از نظر مردم به خصوص ضعفا پرجاذبه و استفهام برانگيز است ‏خارج سازد.

دوم، تخطئه مدعاى تشيع مبنى بر غاصبانه بودن خلافت‌هاى اموى و عباسى و مشروعيت دادن به اين خلافت‌ها بود، مامون با اين كار به همه شيعيان ‏مزورانه‏ ثابت‏ مى‏كرد كه ‏ادعاى غاصبانه ‏و نامشروع بودن خلافت‌هاى مسلط كه ‏همواره‏ جزء اصول اعتقادى شيعه به حساب مى‏آمده است‏ يك حرف بى‏پايه و ناشى از ضعف و عقده‏هاى حقارت بوده است، چه اگر خلافت‌هاى ديگران نامشروع و جابرانه بود خلافت مامون ‏هم ‏كه جانشين‏ آنهاست‏ مى‏بايد نامشروع و غاصبانه باشد و چون على‏ بن ‏موسى الرضا عليه‏السلام، با ورود در اين دستگاه و قبول جانشينى مامون او را قانونى و مشروع دانسته پس بايد بقيه ‏خلفا هم از مشروعيت ‏برخوردار بوده ‏باشند و اين، نقض همه ادعاهاى شيعيان است، با اين كار نه فقط مامون از على‏ بن موسى‏الرضا عليه‏السلام، بر مشروعيت‏ حكومت ‏خود و گذشتگان اعتراف مى‏گرفت ‏بلكه يكى از اركان اعتقادى تشيع يعنى ظالمانه بودن پايه حكومت‌هاى قبلى را نيز درهم مى‏كوبيد.

علاوه بر اين ادعاى ديگر شيعيان مبنى بر زهد و پارسايى و بى‏اعتنايى ائمه به ‏دنيا نيز با اين كار نقض مى‏شد كه‏ آن ‏حضرات‏ فقط در شرايطى كه به دنيا دسترسى نداشته‏اند نسبت ‏به آن زهد مى‏ورزيدند و اكنون كه درهاى بهشت دنيا به روى آنان باز شد به ‏سوى آن شتافتند و مثل ديگران خود را از آن متنعم كردند.

سوم، اين كه ‏مامون ‏با اين كار، امام را كه ‏همواره ‏يك ‏كانون ‏معارضه‏ و مبارزه بود در كنترل دستگاه‌هاى خود قرار مى‏داد. به جز خود آن حضرت، همه سران و گردنكشان و سلحشوران علوى را نيز در سيطره خود در مى‏آورد و اين موفقيتى بود كه هرگز هيچ يك از اسلاف مامون چه بنى‏اميه و چه بنى‏عباس بر آن دست نيافته بودند.

چهارم، اين كه امام را كه يك عنصر مردمى و قبله اميدها و مرجع سؤال‌ها و شكوه‏ها بود در محاصره ماموران حكومت ‏قرار مى‏داد و رفته رفته رنگ مردمى بودن را از او مى‏زدود و ميان او و مردم و سپس ميان او و عواطف و محبت‌هاى مردم فاصله مى‏افكند.

پنجم، اين بود كه با اين ‏كار براى خود وجهه و حيثيتى معنوى كسب مى‏كرد. طبيعى بود كه در دنياى آن روز همه او را بر اين كه فرزندى از پيغمبر و شخصيتى مقدس و معنوى را به وليعهدى خود برگزيده و برادران و فرزندان خود را از اين امتياز محروم ساخته است، ستايش كنند و هميشه چنين است كه نزديكى دينداران به دنياطلبان از آبروى دينداران مى‏كاهد و بر آبروى دنيا طلبان مى‏افزايد.

ششم، آن كه در پندار مامون، امام با اين ‏كار به يك توجيه‏گر دستگاه خلافت ‏بدل مى‏گشت، بديهى است‏ شخصى در حد علمى و تقوايى امام با آن ‏حيثيت ‏و حرمت‏ بى‏نظيرى كه وى به عنوان فرزند پيامبر در چشم همگان داشت، اگر نقش توجيه حوادث را در دستگاه حكومت ‏برعهده مى‏گرفت هيچ نغمه مخالفى نمى‏توانست ‏خدشه‏اى بر حيثيت آن دستگاه وارد سازد؛ اين خود در حكم حصار منيعى بود كه مى‏توانست همه خطاها و زشتى‏هاى دستگاه خلافت را از چشم‌ها پوشيده بدارد .

به جز اينها هدف‌هاى ديگرى نيز براى مامون متصور بود.

چنان كه مشاهده مى‏شود اين تدبير به ‏قدرى پيچيده و عميق است كه يقينا هيچ ‏كس‏ جز مامون نمى‏توانست آن را به خوبى هدايت كند و بدين جهت ‏بود كه دوستان و نزديكان مامون از ابعاد و جوانب آن بى‏خبر بودند. از برخى گزارش‌هاى تاريخى چنين برمى‏آيد كه حتى «فضل ‏بن سهل» وزير و فرمانده كل و مقربترين فرد دستگاه خلافت نيز از حقيقت و محتواى اين سياست، بى‏خبر بوده است. مامون ‏حتى‏ براى ‏اين كه هيچ‏گونه ضربه‏اى‏ برهدف‌هاى وى از اين حركت پيچيده وارد نيايد داستان‌هاى جعلى براى‏علت ‏و انگيزه ‏اين اقدام مى‏ساخت و به اين و آن مى‏گفت.

1- هنگامى كه امام را از مدينه به خراسان دعوت كردند آن حضرت فضاى مدينه را از كراهت و نارضايى خود پر كرد، به طورى كه همه در پيرامون امام يقين كردند كه مامون با نيت ‏سوء حضرت ‏را از وطن خود دور مى‏كند. امام بد بينى خود به مامون را با هر زبان ممكن به همه گوش‌ها رساند، در وداع با حرم پيغمبر، در وداع با خانواده‏اش، در هنگام خروج از مدينه، در طواف كعبه كه براى وداع انجام مى‏داد، با گفتار و رفتار با زبان دعا و زبان اشك، بر همه ثابت كرد كه اين سفر، سفر مرگ اوست، همه كسانى‏ كه بايد طبق انتظار مامون نسبت‏ به او خوش‏بين و نسبت ‏به امام به خاطر پذيرش پيشنهاد او بدبين مى‏شدند در اولين لحظات اين سفر دلشان از كينه مامون كه امام عزيزشان را اين ‏طور ظالمانه از آنان جدا مى‏كرد و به قتلگاه مى‏برد لبريز شد.

2- هنگامى كه در مرو پيشنهاد ولايتعهدى آن حضرت مطرح شد حضرت به شدت استنكاف كردند و تا وقتى مامون صريحا آن حضرت را تهديد به قتل نكرد، آن را نپذيرفتند. اين مطلب همه‏ جا پيچيد كه على ‏بن موسى‏الرضا عليه‏السلام، وليعهدى و پيش از آن خلافت را كه مامون به او با اصرار پيشنهاد كرده بود نپذيرفته است، دست ‏اندركاران امور كه به ظرافت تدبير مامون واقف نبودند ناشيانه امتناع امام را همه ‏جا منتشر كردند حتى فضل‏ بن سهل در جمعى از كارگزاران و ماموران حكومت گفت من هرگز خلافت را چنين خوار نديده‏ام اميرالمؤمنين آن را به على‏بن موسى‏الرضا عليه‏السلام تقديم مى‏كند و على‏ بن موسى دست رد به سينه او مى‏زند.

خود امام در هر فرصتى، اجبارى بودن اين منصب را به گوش اين و آن مى‏رساند وهمواره مى‏گفت من تهديد به قتل شدم تا وليعهدى را قبول كردم. طبيعى بود كه اين سخن همچون عجيب‏ترين پديده سياسى، دهان به دهان و شهر به شهر پراكنده شود و همه آفاق اسلام در آن روز يا بعدها بفهمند كه در همان زمان كه كسى مثل مامون فقط به دليل آن كه از وليعهدى برادرش امين عزل شده است ‏به جنگى چند ساله دست مى‏زند و هزاران نفر از جمله برادرش امين را به خاطر آن به قتل مى‏رساند و سر برادرش را از روى خشم شهر به شهر مى‏گرداند كسى مثل‏ على ‏بن ‏موسى‏الرضا عليه‏السلام، پيدا مى‏شود كه به وليعهدى با بى‏اعتنايى نگاه مى‏كند و آن را جز با كراهت و در صورت تهديد به قتل نمى‏پذيرد.

مقايسه‏اى كه از اين رهگذر ميان امام ‏على ‏بن ‏موسى ‏الرضا عليه‏السلام، و مامون عباسى در ذهن‌ها نقش مى‏بست درست عكس آن چيزى را نتيجه مى‏داد كه مامون به خاطر آن سرمايه‏گذارى كرده بود.

3- با اين همه على‏ بن موسى‏الرضا عليه‏السلام، فقط بدين ‏شرط وليعهدى را پذيرفت كه در هيچ يك از شؤون حكومت دخالت نكند و به جنگ و صلح و عزل و نصب و تدبير امور نپردازد و مامون كه فكر مى‏كرد فعلا در شروع كار اين شرط قابل تحمل است و بعدا به تدريج مى‏توان امام را به صحنه فعاليت‌هاى خلافتى كشانيد، اين شرط را از آن حضرت قبول كرد. روشن است كه با تحقق اين شرط، نقشه مامون نقش بر آب مى‏شد و بيشتر هدف‌هاى او برآورده نمى‏گشت.

امام در همان حال كه نام وليعهد داشت و قهرا از امكانات دستگاه خلافت ‏نيز برخوردار بود چهره‏اى به خود مى‏گرفت كه گويى با دستگاه خلافت، مخالف و به آن معترض است، نه امرى نه نهى نه تصدى مسؤوليتى، نه قبول شغلى، نه دفاعى از حكومت و طبعا نه هيچ ‏گونه توجيهى براى كارهاى آن دستگاه.

روشن است كه عضوى در دستگاه حكومت كه چنين با اختيار و اراده خود، از همه مسؤوليت‌ها كناره مى‏گيرد، نمى‏تواند نسبت‏ به آن دستگاه صميمى و طرفدار باشد، مامون به خوبى اين نقيصه را حس مى‏كرد و لذا پس از آن كه كار وليعهدى انجام گرفت‏ بارها درصدد برآمد امام را بر خلاف تعهد قبلى با لطائف‏ الحيل به مشاغل خلافتى بكشاند و سياست مبارزه منفى امام را نقض كند، اما هر دفعه امام هوشيارانه نقشه او را خنثى مى‏كرد.

يك نمونه همان است كه معمربن خلاد از خود امام هشتم نقل مى‏كند كه مامون به امام مى‏گويد اگر ممكن است‏ به كسانى كه از او حرف شنوى دارند در باب مناطقى كه اوضاع آن پريشان است، چيزى بنويسد و امام استنكاف مى‏كند و قرار قبلى كه همان عدم دخالت مطلق است را به يادش مى‏آورد. نمونه بسيار مهم و جالب ديگر ماجراى نماز عيد است كه مامون به اين بهانه «كه مردم قدر تو را بشناسند و دل‌هاى آنان آرام گيرد»، امام را به امامت نماز عيد دعوت مى‏كند، امام استنكاف مى‏كند و پس از اين كه مامون اصرار را به نهايت مى‏رساند امام به اين شرط قبول مى‏كند كه نماز را به شيوه پيغمبر و على‏ بن ابى‏طالب به جا آورد و آنگاه امام از اين فرصت چنان بهره‏اى مى‏گيرد كه مامون را از اصرار خود پشيمان مى‏سازد و امام را از نيمه ‏راه نماز برمى‏گرداند، يعنى به ناچار ضربه‏اى ديگر بر ظاهر رياكارانه خود وارد مى‏سازد .

4- اما بهره‏بردارى اصلى امام از اين ماجرا بسى از اينها مهمتر است: امام با قبول وليعهدى، دست ‏به حركتى مى‏زند كه در تاريخ زندگى ائمه پس از پايان خلافت اهل‌بيت در سال چهلم هجرى تا آن ‏روز و تا آخر دوران خلافت ‏بى‏نظير بوده است و آن برملا كردن داعيه امامت ‏شيعى در سطح عظيم اسلام و دريدن پرده غليظ تقيه و رساندن پيام تشيع به گوش همه مسلمانهاست. تريبون عظيم خلافت در اختيار امام قرار گرفت و امام در آن سخنانى را كه در طول يكصد و پنجاه سال جز در خفا و با تقيه جز به خاصان و ياران نزديك گفته نشده بود به صداى بلند فرياد كرد و با استفاده از امكانات معمولى آن زمان كه جز در اختيار خلفا و نزديكان درجه يك آنها قرار نمى‏گرفت آن را به گوش همه رساند، مناظرات امام در مجمع علما و در محضر مامون كه در آن قوي‌ترين استدلال‌هاى امامت را بيان فرموده است؛ نامه جوامع‏الشريعه كه در آن همه رئوس مطالب عقيدتى و فقهى شيعى را براى فضل ‏بن سهل نوشته است، حديث معروف امامت كه در مرو براى عبد العزيز بن مسلم بيان كرده است؛ قصائد فراوانى كه در مدح آن حضرت به مناسبت ولايتعهدى سروده شده و برخى از آن مانند قصيده دعبل و ابونواس هميشه در شمار قصائد برجسته عربى به شمار رفته است نمايشگر اين موفقيت عظيم امام عليه‏السلام است. در آن سال در مدينه و شايد در بسيارى‏ از آفاق اسلامى ‏هنگامى‏ كه خبر ولايتعهدى ‏على ‏بن ‏موسى ‏الرضا عليه‏السلام رسيد در خطبه فضائل اهل بيت ‏بر زبان رانده شده بود و اهل بيت پيغمبر كه نود سال علنا بر منبرها دشنام داده شده بودند و سال‌هاى متمادى ديگر كسى جرات بر زبان آوردن فضائل آنها را نداشت، اكنون همه جا به عظمت و نيكى ياد مى‏شدند، دوستان آنان از اين حادثه روحيه و قوت ‏قلب گرفتند، بى‏خبرها و بى‏ تفاوت‌ها با آنان آشنا شدند و به آن، گرايش يافتند و دشمنان سوگند خورده احساس ضعف و شكست كردند، محدثان و متذكران شيعه معارفى را كه تا آن روز جز در خلوت نمى‏شد به زبان آورد، در جلسات درسى بزرگ و مجامع عمومى بر زبان راندند.

5- در حالى ‏كه مامون امام را جدا از مردم مى‏پسنديد و اين جدايى را در نهايت وسيله‏اى براى قطع رابطه معنوى و عاطفى ميان امام و مردم مى‏خواست، امام در هر فرصتى خود را در معرض ارتباط با مردم قرار مى‏داد. با اين كه مامون آگاهانه مسير حركت امام از مدينه تا مرو را طورى انتخاب كرده بود كه شهرهاى معروف به محبت اهل بيت مانند كوفه و قم در سر راه قرار نگيرند، امام در همان مسير تعيين ‏شده، از هر فرصتى براى ايجاد رابطه جديدى ميان خود و مردم استفاده كرد، در اهواز آيات امامت را نشان داد، در بصره خود را در معرض محبت دل‌هايى كه با او نامهربان بودند قرار داد، در نيشابور حديث‏ سلسلةالذهب را براى هميشه به يادگار گذاشت و علاوه بر آن نشانه‏ها و معجزه‏هاى ديگرى نيز آشكار ساخت و در جاى ‏جاى اين سفر طولانى فرصت ارشاد مردم را مغتنم شمرد. در مرو هم كه سرمنزل اصلى و اقامتگاه دستگاه خلافت ‏بود هر گاه فرصتى دست‏ داد حصارهاى‏ دستگاه حكومت را براى حضور در انبوه ‏جمعيت ‏مردم ‏شكافت.

6- نه ‏تنها سرجنبانان تشيع از سوى امام ‏به ‏سكوت‏ و سازش‏ تشويق نشدند بلكه قرائن حاكى ‏از آن است كه وضع جديد امام موجب دلگرمى آنان شد و شورشگرانى كه بيشترين دوران‌هاى عمر خود را در كوه‌هاى صعب‏العبور و آبادي‌هاى دور دست و با سختى و دشوارى مى‏گذراندند با حمايت امام على بن موسى الرضا عليه‏السلام، حتى مورد احترام ‏و تجليل كارگزاران حكومت ‏در شهرهاى‏ مختلف ‏نيز قرار گرفتند. هر ناسازگار و تند زبانى چون دعبل كه هرگز به هيچ خليفه و وزير و اميرى روى‏خوش نشان‏ نداده و در دستگاه ‏آنان رحل اقامت نيفكنده بوده ‏و هيچ ‏كس‏ از سرجنبانان خلافت از تيزى زبان او مصون نمانده بود و به همين دليل هميشه مورد تعقيب و تفتيش دستگاه‌هاى دولتى به ‏سر مى‏برد و ساليان دراز، دار خود را بر دوش‏ خود حمل ‏مى‏كرد و ميان ‏شهرها و آبادي‌ها سرگردان ‏و فرارى ‏روزگار مى‏گذرانيد، توانست‏ به حضور امام و مقتداى محبوب خود برسد و معروف‌ترين و شيواترين ‏قصيده ‏خود را كه ادعانامه نهضت ‏نبوى ضد دستگاه‌هاى‏ خلافت اموى ‏وعباسى ‏است‏ براى آن حضرت بسرايد و شعر او در زمانى كوتاه به همه اقطار عالم اسلام برسد، به طورى كه در بازگشت از محضر امام آن را از زبان رئيس راهزنان ميان راه مى‏شنود.

اكنون ‏بار ديگر نگاهى بر وضع كلى صحنه اين نبرد پنهانى كه مامون آن را به ابتكار خود آراسته و امام ‏على بن موسى‏ الرضا عليه‏السلام، را با انگيزه‏هايى كه اشاره شد به آن ميدان كشانده بود مى‏افكنيم:

يك‏ سال پس از اعلام وليعهدى
يك‏ سال پس از اعلام وليعهدى وضعيت چنين است:

مامون ‏چه ‏در متن ‏فرمان ‏ولايتعهدى‏ و چه در گفته‏ها و اظهارات ديگر امام را به فضل و تقوى و نسب رفيع و مقام علمى‏ منيع ستوده ‏است و او اكنون در چشم آن مردمى كه برخى از او فقط نامى شنيده و حتى به همين اندازه هم او را نشناخته و شايد گروهى بغض او را همواره در دل پرورانده بودند به عنوان يك چهره در خور تعظيم و تجليل و يك انسان شايسته خلافت كه از خليفه به سال علم و تقوى و خويشى با پيغمبر، بزرگتر و شايسته‏تر است‏ شناخته‏اند. مامون نه تنها با حضور او نتوانسته معارضان شيعى خود را به خود خوشبين و دست و زبان تند آنان را از خود و خلافت ‏خود منصرف سازد بلكه حتى على‏ بن موسى عليه‏السلام، مايه ايمان و اطمينان و تقويت روحيه آنان نيز شده است در مدينه، مكه و ديگر اقطار مهم اسلامى نه فقط نام على ‏بن موسى عليه‏السلام، به تهمت‏ حرص ‏به ‏دنيا و عشق ‏به ‏مقام ‏و منصب از رونق نيفتاده بلكه حشمت ظاهرى بر عزت معنوى او افزوده شده و زبان ستايشگران پس از ده‌ها سال به فضل و رتبه معنوى پدران مظلوم و معصوم او گشوده شده است.

كوتاه سخن آن كه مامون در اين قمار بزرگ نه تنها چيزى به دست نياورده كه بسيارى چيزها را از دست داده و در انتظار است كه بقيه را نيز از دست‏ بدهد.

اينجا بود كه ‏مامون ‏احساس شكست و خسران كرد و درصدد برآمد كه خطاى فاحش خود را جبران كند و خود را محتاج آن ديد كه پس از اين همه سرمايه‏گذارى سرانجام براى مقابله با دشمنان آشتى‏ناپذير دستگاه‌هاى خلافت ‏يعنى ائمه اهل بيت عليهم‏السلام، به همان شيوه‏اى متوسل شود كه هميشه گذشتگان ظالم و فاجر او متوسل شده بودند يعنى قتل.

بديهى است قتل امام هشتم پس از چنان موقعيت ممتاز به ‏آسانى ميسر نبود. قرائن نشان مى‏دهد كه مامون پيش از اقدام قطعى خود براى به شهادت رساندن امام به كارهاى ديگرى دست‏ زده ‏است ‏كه شايد بتواند اين آخرين علاج را آسان‌تر به‏ كار برد، به گمان زياد اين كه ناگهان در مرو شايع شد كه على ‏بن موسى عليه‏السلام، همه مردم را بردگان خود مى‏دانند، جز با دست ‏اندركارى عمال مامون ممكن نبود.

هنگامى كه اباصلت اين خبر را براى امام آورد حضرت فرمود: «بارالها اى پديد آورنده آسمان‌ها و زمين تو شاهدى كه نه من و نه هيچ ‏يك از پدرانم هرگز چنين سخنى نگفته‏ايم و اين يكى از همان ستم‌هايى است كه از سوى اينان به ما مى‏شود.»

تشكيل مجالس مناظره با هر آن كسى كه كمتر اميدى به غلبه او بر امام مى‏رفت نيز از جمله همين تدابير است. هنگامى ‏كه ‏امام مناظره‏كنندگان اديان و مذاهب مختلف را در بحث عمومى خود منكوب كرد و آوازه دانش و حجت قاطعش در همه‏ جا پيچيد مامون درصدد برآمد كه هر متكلم و اهل مجادله‏اى را به مجلس مناظره با امام بكشاند، شايد يك نفر در اين بين بتواند امام را مجاب كند.

البته چنان كه مى‏دانيم هر چه تشكيل مناظرات ادامه مى‏يافت قدرت علمى امام‏ آشكارتر مى‏شد و مامون از تاثير اين وسيله نااميدتر.

بنابر روايات يك يا دو بار توطئه قتل امام را به وسيله نوكران و ايادى خود ريخت و يك بار هم حضرت را در سرخس‏ به زندان ‏افكند اما اين شيوه‏ها هم نتيجه‏اى جز جلب اعتقاد همان دست‏اندركاران به رتبه معنوى امام، به بار نياورد، و مامون درمانده‏تر و خشمگين‏تر شد، در آخر چاره‏اى جز آن نيافت كه به دست ‏خود و بدون هيچ واسطه‏اى امام را مسموم كند و همين كار را كرد و در ماه صفر دويست و سه هجرى يعنى قريب دو سال پس از آوردن آن حضرت از مدينه به خراسان و يك سال و اندى پس از صدور فرمان وليعهدى به نام آن حضرت، دست‏ خود را به جنايت‏ بزرگ و فراموش نشدنى قتل امام آلود.

مهمترين‏ چيزى ‏كه ‏در زندگى ائمه عليهم‏السلام، به ‏طور شايسته مورد توجه قرار نگرفته، عنصر «مبارزه حاد سياسى» است.

در تمام دوران صد و چهل ساله ميان حادثه عاشورا و ولايتعهدى‏امام هشتم عليه‏السلام، جريان‏ وابسته به امامان اهل بيت‏ يعنى شيعيان‏ هميشه بزرگ‌ترين و خطرناك‌ترين دشمن دستگاه‌هاى خلافت ‏به حساب مى‏آمد.

مامون‏ از دعوت‏ امام ‏هشتم به‏ خراسان چند مقصود عمده را تعقيب مى‏كرد: اولين و مهمترين آنها، تبديل صحنه مبارزات حاد انقلابى شيعيان به عرصه‏ فعاليت ‏سياسى ‏آرام‏ و بى‏خطر بود .

دوم، اين كه‏ مامون‏ با اين كار، امام را كه‏همواره يك ‏كانون ‏معارضه‏ و مبارزه بود در كنترل دستگاه‌هاى خود قرار مى‏داد.

سوم، تخطئه مدعاى تشيع مبنى بر غاصبانه بودن خلافت‌هاى اموى و عباسى و مشروعيت دادن به اين خلافت‌ها بود، مامون با اين كار به همه شيعيان مزورانه ثابت مى‏كرد كه ادعاى‏ غاصبانه ‏و نامشروع بودن خلافت‌هاى مسلط كه همواره‏ جزء اصول‏ اعتقادى شيعه به حساب مى‏آمده است ‏يك حرف بى‏پايه و ناشى ‏از ضعف و عقده‏هاى حقارت بوده است.

هنگامى كه امام را از مدينه به خراسان دعوت كردند آن حضرت فضاى مدينه را از كراهت و نارضايى خود پر كرد، به طورى كه همه كس در پيرامون امام يقين كردند كه مامون با نيت‏سوء حضرت‏ را از وطن خود دور مى‏كند.

هنگامى كه در مرو پيشنهاد ولايتعهدى آن حضرت‏ مطرح شد حضرت به شدت استنكاف كردند و تا وقتى مامون صريحا آن حضرت را تهديد به قتل نكرد، آن را نپذيرفتند.

امام در همان حال كه نام وليعهد داشت و قهرا از امكانات دستگاه خلافت نيز برخوردار بود چهره‏اى به خود مى‏گرفت كه گويى با دستگاه خلافت، مخالف و به آن معترض است.

كوتاه سخن آن كه مامون در اين قمار بزرگ نه تنها چيزى به دست نياورده كه بسيارى چيزها را از دست داده و در انتظار است كه بقيه را نيز از دست ‏بدهد.

قرائن نشان مى‏دهد كه مامون پيش از اقدام قطعى خود براى به شهادت رساندن امام به كارهاى ديگرى دست ‏زده ‏است ‏كه شايد بتواند اين آخرين علاج را آسان‌تر به ‏كار برد.

تشكيل مجالس مناظره با هر آن كسى كه كمتر اميدى به غلبه او بر امام مى‏رفت نيز از جمله همين تدابير است.