طليعه
يكى از اهداف و برنامههاى كلّى پيامبر و معصومان عليهمالسلام حراست و
مرزبانى از انديشههاى اسلامى بود كه با آغاز بعثت و دعوت پيامبر شروع شده و
هريك از امامان بزرگوار به تناسب شرايط زمانى خود به اين وظيفه مهم و خطير
پرداختهاند. چنانكه ملاحظه مىكنيم، حضرت محمد صلىاللهعليهوآلهوسلم با
بسيارى از گروهها همانند: دهرىها، زنادقه، براهمه و غير آنان و همچنين امامان
عليهمالسلام با افراد و گروههاى بسيارى كه به ظاهر مسلمان بوده، اما افكار
خارج از انديشههاى دينى و اسلامى داشتند، به بحث و گفت و گو و مقابله جدّى
مىپرداختند.
بدين شكل كه اگر فرد يا افرادى دچار اشتباهات يا تناقضاتى مىشدند، نخست به
هدايت و روشنگرى و به دور از هرگونه موضعگيرى كار خود را آغاز مىكردند؛ اما
همين كه احساس مىشد، اين فكر انحرافى به دنبال جريانى پنهان يا آشكار، خود را
نشان داده است فوراً دست به افشاگرى عليه آنان مىزدند.
و گاهى نيز همين انديشهها كه هر روز در لباس نويى خود را در جامعه اسلامى
آشكار مىكرد، خلفاى بنى عبّاس را هم به دام انداخته و گاه مىشد همان افكار
غلط، سياست نظام را ترسيم مىنمود.
مثلاً در زمان امام هادى عليهالسلام مسأله «خلق قرآن» در جامعه اسلامى بالا
گرفته و طرفداران زيادى پيدا كرده بود و چند خليفه عبّاسى به تبعيّت از يك
دسته، گروه مخالف را در زير بدترين فشارها و شكنجهها وادار به پيروى از عقيده
خود مىكردند. از جمله كسانى كه در سال 220 ق. بر سر همين عقيده، شلاّق زيادى
خورده و شكنجه فراوانى ديد و مدّتى در زندان به سر برد، احمد بن حنبل1 بود كه
از او مىخواستند تا دست از عقيده خود برداشته و با خليفه عبّاسى هم نظر شود.
بىشك يكى از علل و انگيزههاى جدا ساختن امامان عليهمالسلام از امت اسلامى،
همين جهت بود كه عدّهاى از خدا بىخبر مىخواستند با استفاده از قدرت خلافت
اسلامى، جامعه را به سمت و سويى كه خود مىخواهند، بكشانند و جوانان را نسبت به
باورهاى دينى سست كنند و آنها را در دامان همان انديشههاى باطلى كه از پيش
طرّاحى كرده و رواج داده بودند، بيندازند تا كسى نتواند آزادانه در برابر اين
تهاجم ايستادگى نمايد.
اين نوشتار، به بخش بسيار كوچكى از اين تلاشهاى جدّى پرداخته است.
امام و نگهبانى از انديشه اسلامى
دوران امام يازدهم، يكى از دورانهاى سخت و دشوارى بود كه افكار گوناگون
از هر سو «جامعه اسلامى» را تهديد مىكرد. و با اينكه امام در نهايت فشار به سر
مىبرد، اما وى همانند پدران خود، لحظهاى از اين مسأله غفلت نورزيده و در
برابر گروهها و مكتبهاى التقاطى و انديشههاى وارداتى و ضدّ اسلامى از جمله:
صوفيان، غُلات، مُفَوّضه، واقفيه، دوگانه پرستان و ساير دگرانديشان، سخت موضع
گرفته و با شيوههاى خاصّ خود، كارهاى آنها را خنثى نموده و نقش بر آب مىكرد.
آگاه ساختن فيلسوف عراق
مورّخان نوشتهاند: در زمان امام حسن عسكرى عليهالسلام فيلسوفى در عراق
مىزيست به نام «اسحاق كِندى». وى به خيال اين كه در قرآن تناقض وجود دارد، در
خانه نشست و مشغول تدوين و تأليف كتابى در تناقض قرآن شد. ابن شهرآشوب
مىنويسد:
روزى يكى از شاگردان اسحاق كِندى به محضر امام حسن عسكرى عليهالسلام وارد شد.
امام به وى فرمود: آيا در بين شما فرد توانايى پيدا نمىشود كه استادتان كِندى
را در آنچه كه آغاز كرده، رد كند و او را از اين كار باز دارد؟!
او گفت: ما همه از شاگردان او هستيم و چگونه مىتوانيم در اين خصوص يا در ديگر
مسائل بر استاد خود اعتراض كنيم؟!
حضرت فرمود: آيا آنچه را كه به تو بياموزم، به او مىرسانى؟
عرض كرد: آرى.
امام فرمود: به نزد او روانه شو و نخست با وى معاشرت نيكى داشته باش و به هر چه
نياز دارد، كمكش كن. هنگامى كه با او انس گرفتى، به او بگو: سؤالى به ذهنم
رسيده است كه دوست دارم آن را از تو بپرسم. او خواهد گفت: سؤال كن. پس به او
بگو: اگر گوينده (آورنده) اين قرآن نزد تو بيايد و از تو بپرسد: آيا احتمال
وجود دارد كه مقصود خداوند از اين گفتار، غير از آن باشد كه شما پنداشتهاى و
در پى آن هستى؟ او به تو خواهد گفت: آرى، اين احتمال وجود دارد. زيرا انسان
هنگام شنيدن، بهتر متوجّه معانى مىشود و آنها را درك مىكند. چون چنين گفت، به
او بگو: شما چه مىدانى شايد منظور گوينده كلمات قرآن غير از چيزى باشد كه شما
تصوّر كردهاى و او الفاظ قرآن را در غير معانى خود استعمال كرده باشد.
آن مرد از حضور امام حسن عسكرى عليهالسلام مرخّص شده و به سوى استاد خود،
فيلسوف عراقى، رهسپار گرديد و مدّتى به دستور آن حضرت با او به نيكى رفتار كرد
و سرانجام در فرصت مناسب، سؤال پيشنهادى امام را از او پرسيد.
كِندى گفت: يك مرتبه ديگر اين سخن را برايم بيان كن.
وى بار ديگر سخن امام را بيان نمود. كِندى درنگى كرده و مقدارى فكر كرد و
دريافت كه هم از نظر لغت و هم از نظر علمى اين امر كاملاً محتمل است و در نظرش
اين سخن كاملاً صحيح آمد. از اين روى به شاگردش گفت: تو را سوگند مىدهم كه
بگويى اين سخن را از كجا آموختى و چه كسى آن را به تو گفته است؟
راوى مىگويد: گفتم: اين، چيزى بود كه بر قلبم گذشت؛ لذا از شما پرسيدم.
گفت: هرگز! همانند تو محال است بر چنين چيزى دست پيدا كند و به اين مرتبه از
اين سخن برسد! حال به من بگو كه اين سخن را از كجا آوردى؟
گفتم: اين، دستورى بود كه ابومحمّد ـ عسكرى عليهالسلام ـ به من ياد داده است.
گفت: درست گفتى، چرا كه چنين سخنانى تنها از همان خاندان صادر مىشود.
سپس آتشى درخواست كرده و هر آنچه را كه نوشته بود، در آتش سوزاند.2
برخورد با غلات و مُفَوِّضه
از ديگر برخوردهايى كه امام حسن عسكرى عليهالسلام با منحرفان فكرى
داشت، همانا موضعگيرى در برابر غلات و مفوّضه بود؛ يعنى همانهايى كه عقيده
داشتند: خداوند در ابتداى آفرينش با خلقت كردن پيامبر، همه چيز را به او واگذار
كرده، سپس اين پيامبر است كه دنيا و هر آنچه كه در او هست را آفريده است. و
برخى گفتهاند: خداوند اين اختيار را به علىّ بن ابيطالب عليهالسلام داده
است.3
و چون اين انديشه انحرافى لطمه شديدى بر عقايد مسلمانان مىزد، و پيامدهاى
ناگوارى در پىداشت، بدين جهت از آغاز پيدايش اين تفكّر غلط، مورد نكوهش
معصومان عليهمالسلام قرار گرفت و اين طايفه را بدتر از يهود و كفّار قلمداد
كردند. زيرا چيزى مدّعى شده بودند كه حتّى يهود و نصارا هم نگفته بودند. چرا كه
يكى از آثار اين تفكّر غلط، غُلوّ درباره پيامبر و معصومان عليهمالسلام بود.
از اينرو، امام عسكرى عليهالسلام مسلمانان را از پيروى چنين افرادى با چنين
افكارى بر حذر مىداشت و گاهى با برخى از سادهانديشان و فريب خوردگان بسيار
بزرگوارانه برخورد مىكرد، به اميد آنكه از باور خود دست بردارند.
امام عسكرى عليهالسلام و ادريس بن زياد
علاّمه مجلسى از «ادريس بن زياد كَفَر توثايى» نقل كرده كه وى مىگفت:
من از جمله افرادى بودم كه در باره آنها غُلوّ مىكردم. روزى براى ديدار با
ابومحمّد عسكرى عليهالسلام روانه سامرّا شدم؛ وقتى كه وارد شهر شدم، از فرط
خستگى خود را بر پلّكان حمّامى انداخته و كمى به استراحت پرداختم. در اين بين
خواب چشمان مرا ربود؛ پس بيدار نشدم مگر با صداى كوبيدن آرامى كه به وسيله
چوبدستى كه در دست امام عسكرى عليهالسلام بود. پس با همان اشاره از خواب
بيدار شده و او را شناختم. فوراً از جاى برخاسته و در حالى كه آن حضرت سوار بر
اسب و غلامان و پيشكاران اطرافش را گرفته بودند، پا و زانوى مباركش را بوسه
زدم، اوّلين سخنى كه امام در اين ملاقات كوتاه به من فرمود، اين بود:
«يا ادريس! «بل عباد مكرمون، لايسبقونه بالقول و هم بأمره يعملون»؛4 اى ادريس!
بلكه آنان بندگان مقرّب خدايند و در گفتار بر او سبقت نمىگيرند و به فرمان وى
عمل مىكنند.»
در اينجا حضرت با عنوان كردن اين آيه خواستند به او بفهمانند كه انديشه غُلوّ
درباره ما باطل است و ما از خود هيچ اختيارى جز آنكه خداوند اراده كند، نداريم؛
چرا كه ما به دنبال امر و اراده خدا بوده و فرمان او را انجام مىدهيم.
ادريس كه از جواب كوتاه امام عسكرى عليهالسلام كاملاً آگاه شده بود، در پاسخ
امام گفت: اى مولاى من! مرا همين كلام بس است؛ زيرا آمده بودم تا اين مسأله را
از شما بپرسم.5
امام عسكرى عليهالسلام و كامل بن ابراهيم
در ملاقاتى كه «كامل بن ابراهيم» به نمايندگى گروهى از مفوّضه با امام
داشت، وى پاسخ سؤالات خود را از امام عصر عليهالسلام چنين دريافت كرد:
مفوّضه دروغ گفتهاند، بلكه دلهاى ما ظرفهاى مشيّت الهى است. پس اگر او بخواهد،
ما مىخواهيم.»
امام عسكرى عليهالسلام در جهت تأييد گفتار فرزندش امام عصر عليهالسلام و ردّ
گفته مفوّضه، به كامل بن ابراهيم فرمود:
«پاسخ خود را دريافت كردى، ديگر براى چه اينجا نشستهاى، از جاى برخيز...»6
موضعگيرى در برابر واقفيّه
يكى ديگر از گروههاى انحرافى كه پس از شهادت امام موسى بن جعفر
عليهالسلام پديد آمد، آنهايى بودند كه ادّعا داشتند: موسى بن جعفر عليهالسلام
هنوز از دنيا نرفته است.
بنيانگذاران اين طايفه، زياد بن مروان قندى، على بن أبىحمزه و عثمان بن عيسى
مىباشند و علّت انكار آنان در آغاز كار، اين بود كه نزد اين سه نفر، اموالى از
حضرت موسى بن جعفر عليهالسلام وجود داشت، چون نمىخواستند اموال امام كاظم
عليهالسلام را به فرزندش امام رضا عليهالسلام تحويل دهند، شهادت امام كاظم
عليهالسلام را منكر شدند.
در پاسخ نامه امام رضا عليهالسلام ـ كه به آنها نوشته بود تا اموال را
بازگردانند، زيرا او قائم مقام پدرش موسى بن جعفر عليهالسلام است ـ زياد قندى
و ابن ابىحمزه، منكر چنين پولى در نزد خود شدند و اما عثمان بن عيسى به حضرت
نوشت: پدرت هنوز زنده است و هر كه چنين ادّعايى كند، سخن باطلى گفته و تو هم
اينك به گونهاى عمل كن كه خود مىگويى از دنيا رفته است. ولى او به من دستور
نداده چيزى به تو بدهم...7
آرى، اين گروه با توقّف در امامت موسى بن جعفر عليهالسلام از همان ابتدا مورد
لعن، نفرين و برائت امامان عليهمالسلام بوده و به گروه «مَمْطوره» نيز اشتهار
يافتند.8
علاّمه مجلسى از «احمد بن مطهّر» روايت كرده: برخى از ياران ما به امام حسن
عسكرى عليهالسلام نامه نوشته و از وى درباره كسى كه بر حضرت موسى بن جعفر
عليهالسلام توقّف كرده ـ و فراتر نرفته است ـ سؤال كرده بود كه: آيا آنها را
دوست داشته باشم يا از آنان بيزارى جويم؟
حضرت در پاسخ فرمود:
«آيا براى عمويت آمرزش مىخواهى؟ خداوند عمويت را نيامرزد، از او بيزارى بجوى و
من در پيشگاه خداوند از آنها بيزارى مىجويم. پس با آنان دوستى نداشته باش، از
بيمارانشان عيادت مكن و در تشييع جنازههاى مردگانشان حاضر مشو و بر امواتشان
نماز نخوان، خواه امامى را از سوى پروردگار منكر شوند، و يا امامى را كه از سوى
خداوند نمىباشد، بر آنها اضافه كند و يا قائل به تثليث باشند.
بدان، كسى كه تعداد ما را اضافه بداند، مانند كسى است كه از تعدادمان كاسته
باشد و امامت ما را انكار كند.»
تا قبل از اين مكاتبه و جريان، شخص سؤال كننده نمىدانست كه عمويش هم در رديف
«واقفيان» است و حضرت او را از اين موضوع آگاه ساخت.9
پىنوشتها:
1. تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 472؛ تاريخ طبرى، ج 7، ص 195؛ الامام
الصّادق و المذاهب الاربعه، ج 4، ص 456.
2. مناقب آل ابىطالب(ع)، ج 4، ص 424؛ با خورشيد سامرّا، ص 267.
3. شرح باب حادى عشر، ص 99.
4. انبياء / 26 و 27.
5. بحارالانوار، ج 50، ص 283.
6. الغيبة، شيخ طوسى، ص 148.
7. همان، ص 43.
8. بحارالانوار، ج 5، ص 267.
9. كشف الغمّه، ج 3، ص 219.
منبع:
کوثر ، شماره 60
